سیمای حوزه

مسجد امام اصفهان‌

ساختمان مسجد جامع عباسی (مسجد امام) در ضلع جنوبی میدان تاریخی اصفهان در سال 1020 ق به فرمان شاه عباس اول و در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شد و به منظور تزئین میدان بزرگ، در سال 1025 ق و در حالی كه هنوز مشغول پی‌ریزی قسمتهای دیگر مسجد بودند، سردر نفیس كاشی كاری معرق آن را به اتمام رسانیدند.
این مسجد شاهكاری جاویدان از معماری و كاشی‌‌كاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است. كتیبه‌های مسجد، كار خطاطان معروف عهد صفویه و تزئینات عمده ‌آن از كاشیهای خشت هفت رنگ و معرق می‌باشد. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شكل شاخص در محل معینی تعبیه شده است كه ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنان‌كه می‌گویند محاسبه آن را <شیخ‌بهایی> انجام داده است.
سطح فوقانی این شاخص به شكل مثلث قائم‌الزاویه است ، وتر مثلث در جهتی است ظهر را تعیین می‌كند و یك ضلع مجاور زاویه قائمه وصل به دیوار و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است. از نكات جالب این مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبی آن است، ارتفاع گنبد این مسجد 52 متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن 48 متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان 42 متر است. قطعات بزرگ سنگهای مرمری یكپارچه و سنگابهای نفیس، مخصوصا سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ كه به تاریخ سال 1095 هجری است، از دیدنیهای جالب این مسجد است.‌
جهت ورود به حیاط مسجد ناگزیر باید از یكی از راهروهای سرپوشیده طرفین چپ یا راست عبور كرد كه پس از گذر از فضایی نیمه تاریك، زاویه 45 درجه‌ای را تا رسیدن به صحن مسجد طی می‌كنیم. در واقع این دو مسیر به عنوان تونلی انتقالی برای گذر از شكست دو محور متقاطع موجود در محورهای طولی میدان و مسجد بوده كه وجود این شكستگی را بر فرد پنهان می‌دارند. به علاوه این شگرد، تامین‌كننده كلیه اهداف طراح میدان و مسجد از نقطه نظر میزان جذب حداكثر تابش نور در میدان و رو به قبله كردن مسجد است.

ویژگیهای گنبدخانه مسجد امام‌

ایوان سرپوشیده شمالی مسجد فضای وسیع و بلندی است كه سر تا سر آن را كاشی‌كاری بسیار زیبایی فراگرفته است.
گنبد با عظمت و رفیع مسجد كه به صورت دوپوش ساخته شده، بر روی این صحن قرار دارد. این گنبد را بزرگ‌ترین و پركارترین و استادانه‌ترین آثار معماری قرن یازده هجری می‌دانند.
گنبدخانه اصلی مسجد امام، كه دیواره آن به ضخامت 5/4 متر بوده و ابعاد داخلی‌اش 6/22متر 225/x متر می‌باشد، بر فراز این قسمت گنبد دوپوشی قرار دارد كه از كف گنبدخانه تا تیزه (نوك) داخلی آن 38 متر و تا تیزه خارجی آن معادل 52 متر برآورده می‌شود. در واقع می‌توان فضای خالی میان دو گنبد را به اندازه 13 متر (با احتساب یك متر ضخامت در تیزه دو گنبد) در ناحیه مركزی تعیین كرد. وزن این گنبد دوپوش حدود 650 تن ارزیابی می‌گردد كه در یك چنین ارتفاع و وزنی، قطعا دارای محاسبات بسیار دقیق و پیچیده‌ای از نظر سازه‌ای بوده كه این قسمت از كار را به <شیخ بهایی> نسبت می‌دهند. یكی از ویژگی‌های آكوستیكی این گنبد آن است كه اگر بیننده‌ای از ابتدای ورودش به فضای گنبدخانه شروع به ضربه زدن در كف نماید و به آهستگی به سمت نقطه مركزی حركت كند، مشاهده می‌نماید كه در این عبور توام با تانی، در ابتدا برای هر ضربه تا 18 بار انعكاس به گوش می‌رسد كه هرچه به سمت مركز نزدیك‌تر شود، این تعداد تا هفت بار انعكاس كاهش می‌یابد. در عوض هر چه تعداد دفعات انعكاس كاهش می‌یابد، بر تقویت دامنه صوت انعكاسی ناشی از ضربه افزوده می‌گردد، و این مطلب را به اثبات می‌رساند كه عملا حاصل‌ضرب عدد انعكاس (ناشی از هر ضربه در هر قسمت از فضای زیر گنبد) و دامنه صوت تقویت شده مقداری است ثابت و با افزوده شدن بر یك عامل، از میزان عامل دیگر كاسته می‌شود.
از نقطه نظر مهندسی تكنیك‌های به كار گرفته شده در ساخت این گنبد، علاوه بر ویژگی‌های منحصر به فرد آكوستیكی‌اش، تحسین‌انگیز و كم‌نظیر است.
گنبد بیرونی به صورت دلنما(به شكل مقطع یك قلب) بوده، اما گنبد درونی به صورت شلجمی(سهمی) طراحی شده است.
از این رو، وزنشان به استوانه زیر گنبد وارد می‌شود. در این نقطه به دلیل شكل متفاوت مقطع هر كدام، نیروهایی رانشی به ترتیب به سمت مركز دایره گنبد خارج از مركز وارد می‌گردند. اندازه‌ها، اشكال و ضخامت‌ها به گونه‌ای در طراحی منظور شده‌اند كه این دو نیروی رانشی مختلف الجهت یكدیگر را خنثی نموده و تعادل گنبد را تضمین می‌كنند. در واقع همین امر باعث می‌گردد بدون به كارگیری عناصری چون تیرهای چوبی، خرپاهای چوبی با زنجیرهای فلزی در گریو آن، كه عموما باعث زشتی فضای داخلی گنبدها می‌گردند، تعادل و ایستایی لازم را داشته باشد.
در اینجا باید اشاره نماییم یكی دیگر از كاركردهای كانون اكوستیكی در مركز گنبدخانه آن است كه در هنگام اقامه نماز، صدای مكبر با سردادن ذكرهایی متناسب با هر قسمت از اركان نماز، در مركز فضای گنبد خانه تقویت شده و به گوشه‌ گوشه فضای داخلی مسجد، آن هم با این وسعت 15000 مترمربعی، رسیده و كل نمازگزاران را قادر می‌سازد در هماهنگی كامل به امام جماعت واحدی اقتدا كنند.
از طرفی امواج صوتی‌ آن با عبور از روی حوضی كه در میانه صحن اصلی قرار داردو فضایی به وسعت 283 مترمربع را پوشش می‌دهد، به دلیل وجود تفاوت در میزان درجه حرارت بر فراز آن، تحت فشار و مكش قرار می‌گیرد و امواج صوتی مكبر با عبور از روی حوض به گونه‌ای سریع‌تر و واضح‌تر به سمت شمال درب ورودی هدایت شده كه با قرار گرفتن یك مكبر دیگر در درب اصلی مسجد امكان ایجاد هماهنگی برای اقامه نماز جماعت چند ده هزار نفری فراهم می‌آمده است.
در مدرسه سلیمانیه (تابستانی)، یعنی در مغرب مسجد امام نیز سنگی مثلثی (قائم‌الزاویه) در میانه ضلع شمالی‌اش وجود دارد كه وتر آن، دقیقا در امتداد شمال - جنوب طراحی شده و در واقع همین امر باعث می‌گردد در چهار فصل سال، در هنگام ظهر شرعی سایه متشكله در مقابل وتر آن صفر شود. به همین علت آن را <سنگ شاخص ظهر شرعی> یا <سنگ ساعت ظلی> یا به زبان ساده‌تر <سنگ ساعت> می‌نامند. البته یافتن این امتداد نیاز به محاسباتی داشته كه دانستن جغرافیا، نجوم، هندسه و … از لوازم آن بوده است. برخی كارشناسان ویژگی‌های منحصر به فردی را برای این مسجد برمی‌شمارند؛ از جمله: طاووس‌های ورودی، پیچ‌های سه‌تایی بسیار نفیس بر فراز گلدان‌های مرمر، گنبد عظیم دوپوش ، ویژگی‌ آكوستیكی منحصر به فرد كه باعث تقویت و تكرار صدا می‌گردد، حجم عظیم سنگ مرمر به كار گرفته شده ، تعداد بی‌شمار كاشی‌های به كار رفته و نقوش كم‌نظیر هر كدام، محراب عظیم با دریچه موجود در فرازش، منبر یكپارچه عظیم مرمر، سنگاب‌های نفیس ، تناسبات بسیار بی‌نظیر به كار گرفته در عناصر ساختمانی كه فضا را بی‌نهایت جذاب، آرام‌بخش و انسانی نموده، و …‌
طبقه فوقانی كه در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه‌هایی است كه در دوران صفویه به محل زندگی طلاب علوم دینی اختصاص داشت. همان‌طور كه گفته شد كتیبه‌های موجود در مسجد علاوه بر آنكه شاهكارهای هنر خوشنویسی و به خصوص خط ثلث را به نمایش می‌گذارند، برخی وقایع تاریخی را نیز بیان می‌دارند.به طور كلی مسجد امام اصفهان با مناره‌های رفیع، ایوانهای سر به فلك كشیده، شبستان‌های عالی ، محرابهای نفیس و همچنین با طرح یكپارچه و متوازن خود از شاهكارهای بی‌نظیر و مسلم معماری زمان صفویه است. مسجدی كه در عصر خود از عجایب زمان بوده و در حقیقت به دلیل زیبایی طرح، عظمت، ابعاد و شكوه و جلال كاشی‌كاری‌هایش ستاره درخشان هنر عصر صفوی است.

حمام شیخ بهایی‌

در شعاع یكصد متری از جنوب <گنبد نظام‌الملك> (جنوب مسجد جامع عتیق) در محله <دردشت> اصفهان حمامی وجود دارد كه بر در ورودی آن، بر كاشی آبی لاجوردی نوشته شده <حمام شیخ بهایی> و این بیت شعر بر آن نگاشته شده :
چون یكی ، از درون برون آید
كه صحت و عافیت، بود تاریخ ‌
با محاسبه دو كلمه <صحت و عافیت> سال 1065 ق به دست می‌آید كه این سال با تاریخ فوت شیخ بهایی، یعنی سال 1031ق، 34 سال تفاوت دارد، مع‌الوصف طراحی این حمام را به شیخ بهایی نسبت می‌دهند. به هر حال در متون و اقوال چنین آمده كه این حمام دارای خزینه‌ای بوده كه آب آن به طور خودكار و بدون مصرف مستقیم انرژی می‌دهد. البته كتابی از شیخ بهایی در ارتباط با ساخت حمامها باقی مانده كه در آن به صورت تفصیلی نحوه ساخت حمام و روشهای عایق حرارتی(ایزوله) كردن خزینه را شرح داده كه نهایتا باعث كمترین میزان اتلاف انرژی می‌شود. لازم به ذكر است كه طراحان در ساخت حمام‌های قدیمی همواره بر این مساله تاكید داشته‌اند كه آنها را تا حد امكان در ترازهایی پایین‌تر از سطح زمین بسازند و این عاملی بسیار موثر در ذخیره انرژی داخل حمام جهت جلوگیری از تبادل آن با فضای خارج بوده كه در این حمام نیز مشاهده می‌گردد.
اكنون می‌توان فرضیه‌ای قابل طرح را عنوان نمود كه تاكنون به صورت عملی و مستدل به اثبات نرسیده است. مثلا آنكه بر مبنای اصل جلوگیری از اتلاف انرژی مواد زاید، كه براساس آن در كشوری همچون چین حداقل از یك هزار سال قبل از انرژی گرمایی موادی چون فضولات استفاده می‌شده، می‌توان گفت احتمالا یك سیستم سفالینه لوله‌كشی زیرزمینی حد واسط توالت مسجد جامع و این حمام بوده كه با روش مكش طبیعی، گازهایی چون متان (4(‌‌‌CH واكسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت می‌شده و به عنوان منبع گرما در مشعل می‌سوخته و یا آنكه مستقیما این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع‌آوری می‌نموده و استفاده می‌شده است كه این روش را تحت عنوان <بیوگاز> (استفاده از انرژی موجود در مواد زائد كه به صورت گاز از آنها متصاعد می‌‌شود) می‌شناسیم. ابعاد فعلی سطحی كه این حمام اشغال نموده حدود 24 متر 40x متر می‌باشد و دسترسی به داخل آن فعلا میسر نیست.
این حمام كه تا سه دهه قبل دائر بوده است، سنگابی (برخی هم به جای سنگاب از جام برنجی یاد كرده‌اند) داشته كه بر روی آن چهل بار عبارت <بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم> همراه با آیاتی دیگر از قرآن مجید حكاكی شده بود و مردم به جهت گشایش كارها و رفع حوایج خویش از آب آن می‌نوشیدند و این سنگاب یكی دیگر از جاذبه‌های حمام بوده است.‌

نجف‌آباد

شهرستان نجف‌آباد در غرب شهر زیبای اصفهان است. این شهر در 45 درجه و 36 دقیقه طول شرقی و 31درجه و 5 دقیقه عرض شمالی و با ارتفاع 1650متر از سطح دریا واقع شده است.
این شهر چهار قرن پیش، یعنی میان سالهای 1010 - 1022 ق، همزمان با حاكمیت شاه‌عباس اول صفوی و به همت دانشمند بزرگ مرحوم شیخ بهایی (ره) بنا گردیده است. این شهر بر اساس اسلوب خاص مهندسی و معماری دوره صفویه بنا گردیده است. در خصوص بنای آن روایات گوناگون ذكر شده ا ست.
انگیزه ایجاد شهر نجف‌آباد چه بوده است؟ اظهار نظرهای مختلفی وجود دارد؛ اما مشهورترین آنها این است: نذورات و عایدات موقوفات منطقه، به وسیله كاروانی، از اصفهان به سوی نجف اشرف برده می‌شد كه پس از پیمودن 25 كیلومتر از حركت باز ایستاد، شیخ‌بهایی چاره را در این دید كه با اذن شاه عباس، بار شتران را هزینه بنای شهری كند به نام نجف‌آباد، و چنین شد كه این شهر متولد شد. قول دیگر این است كه تولید و گسترش صنایع نظامی در اصفهان كه به تازگی توسط برادران شرلی به ایران آمده بود، نیازمند مكانی خارج از شهر اصفهان بود و نجف‌آباد احداث شد تا صنعتگران اطراف آن كشور در این شهر گرد آیند و آمادگی دفاعی صفویان توسعه طلب را از طریق ساخت انواع سلاحهای آتشین افزایش دهند.‌

تقسیم آب زاینده‌رود

یكی از كارهای شگفت شیخ بهایی طومار تقسیم آب زاینده‌رود است. وی در عهد سلطنت شاه طهماسب صفوی، سندی تهیه كرد كه به <طومار شیخ بهایی> معروف است، براساس این سند سال به 360 روز، و برنامه استفاده از آب به دو فصل مشخص تقسیم شده است. طبق طومار شیخ بهایی فصل سیلابی، كه 195 روز بود، از اول آذر هر سال آغاز و تا 15خرداد سال بعد ادامه داشت و فصل جریان عادی، كه 165روز بود، از 16 خرداد تا اول آذر همان سال بود.
این چشمه جوشان و مارپیچ از زردكوه بختیاری تا مرداب گاوخونی را سیراب می‌سازد و در این راه هشتاد فرسنگی، همواره جیره بلوكات و مزارع مختلف را داده است. شیخ بهایی در پی پیدا كردن راه علاجی برای تقسیم عادلانه این آب، به تنظیم طومار تقسیم آب زاینده‌رود پرداخت و كل آن را به 33 سهم و 275 سهم جزئی‌تر تقسیم نمود و آن را با طراحی 13 نهر توزیع نمود.‌استفاده و برداشت از آب زاینده‌رود در زمانی كه استفاده زراعی ندارد، آزاد است؛ ولی در زمان نیاز و كم‌آبی، به صورت سهم‌بندی تقسیم می‌شود كه اشتراك آن برای بلوك‌های ششگانه، به روش طومار شیخ بهایی، شامل 33 سهم به شرح زیر است:‌
1‌- بلوك لنجان: شش سهم؛2 - بلوك النجان: چهار سهم؛3 - بلوك ماربین: چهار سهم؛4- بلوك جی: شش سهم؛5 - بلوك كراج: سه سهم؛6 - بلوك رودشین / برآن: ده سهم.
در طومار دیگری كه به شیخ بهایی نسبت داده می‌شود، تقسیمات جزئی دیگری نیز وجود دارد؛ اما انتساب این طومار به شیخ بهایی، شاید صحیح نباشد؛ چون تقسیم‌نامه آب زاینده‌رود به فرمان شاه‌طهماسب صفوی است كه سواد آن در مالیه اصفهان موجود و مربوط به سال 923 هجری است، بنابراین طومار اخیر را به میرفضل‌الله شهرستانی نسبت می‌دهند كه گویا فقط به تایید شیخ بهایی رسید و تغییراتی جزئی در آن انجام شد.‌

آموزه‌های دینی در هنر و معماری‌

معماری ایرانی برجسته‌ترین شاخص هویت فرهنگی ما محسوب می‌شود كه در طول تاریخ حفظ و به نسل ما منتقل شده است؛ معماری تفكر و نوعی از اندیشه بشری است كه حوزه وسیعی از زندگی انسان‌ها را دربرمی‌گیرد و تمام عناصر زندگی و آنچه كه در اطراف می‌بینیم، متاثر از اندیشه و روح معماران است. از آنجایی كه معماری اصیل ایرانی به نوعی شناسنامه فرهنگ ایرانی محسوب می‌شود و تاریخ و فرهنگ ایران با عناصر و نمادی چون آثار معماری از قبیل سی‌وسه پل اصفهان، منارجنبان شیخ بهایی و تخت جمشید عجین شده، می‌توان فرهنگ ایرانی را به جهانیان معرفی كرد.‌
در مكتب اصفهان هم بین علوم مختلف پیوستگی دیده می‌شده است.‌دوره اول بهترین‌ها را در خود جمع كرده‌ كه در میان آنها شیخ بهایی دیده می‌شود. دوره شیخ‌بهایی، اوج مكتب اصفهان است. هنر، علم و دین در شیخ بهایی تجلی پیدا كرده است. شیخ بهایی، هم هنرمند و معمار بزرگی بوده و هم در شعر، فقه، حكمت و بقیه علومی كه به علوم دینی برمی‌گردد، جزء بهترین‌های روزگار خود بوده است.
شیخ‌بهایی برنامه توسعه خویش را در دوره‌ای آغاز كرد كه شرق‌، غرب و جنوب ایران توسط عثمانیها و پرتغالیها اشغال شده و وضعیت بسیار آشفته‌ای به وجود آمده بود.
وی ابتدا به تربیت دانشمندان بزرگی همت گماشت و حدود 4000 نفر را در رشته‌های مختلف تربیت كرد، در این دوره بود كه ملامحمدباقر مجلسی، میرداماد و ملاصدرا ظهور كرده و طرح آبادانی و توسعه كشورمان را تدارك دیدند. در این دوره 999 كاروانسرا ساخته شد و در واقع با این اقدام شبكه راههای ایران تعریف شد.‌

صفحات: 1· 2