سیمای حوزه

مدرسين حوزه علميه ي قم(1) پس از اطلاع از محتواي مقاله، در بيت آيت الله حسين نوري گرد آمدند تا اقدامي هماهنگ عليه رژيم داشته باشند و پس از بررسي ابعاد گوناگون مسأله، تصميم گرفته شد كه هجدهم دي درس هاي حوزه تعطيل شود.
صبح هجدهم دي، طلاب با تشكيل اجتماعي بزرگي، تظاهرات و راهپيمايي خود را آرام به سوي منازل مراجع وقت آغاز كردند و با تجمع در مقابل منازل ايشان با دادن شعارهايي به حمايت از امام (قدس سره) پرداختند. نيروهاي امنيتي ابتدا با يورش به صف تظاهر كنندگان سعي در متفرق نمودن و ممانعت از راهپيمايي طلاب كردند. اما وقتي با مقاومت آن ها رو به رو شدند، اعلام كردند در صورتي كه راهپيمايان شعار ندهند و آرام حركت كنند، مي توانند به تظاهرات خود ادامه دهند. عده اي از طلاب در مقابل بيت مرحوم آيت الله العظمي گلپايگاني (قدس سره) تجمع كردند و معظم له طي سخناني فرمودند: « اين ها به آن آقا [امام خميني] توهين نكردند. اين ها به ما توهين كردند، براي اين كه اين ها با اين كارشان نشان دادند و خواستند بگويند كه آن آقا [امام خميني] با ما مخالف است و مفهوم حرفشان اين است كه ما با اين ها (رژيم شاه) موافقيم. اين كه ما با اين ها موافقيم، توهين به ماست. ما در گذشته با اين ها مخالف بوده ايم و در آينده نيز مخالف خواهيم بود.»

سخنان آیت الله گلپایگانی (ره)

مردم و علما صبح روز هجدهم دی ماه به سمت منزل آیت الله گلپایگانی حرکت کردند. خیلی زود محوطه درونی و بیرونی منزل ایشان از جمعیت پر شد. آیت‏اللّه‏ گلپایگانی با چهره‏ای غمگین و افسرده وارد می‏شوند. پس از این که ایشان آیه استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) را می‏خواند بغض مردم می‏ترکد وصدای گریه از هر سو بلند می‏شود .آیت‏اللّه‏ گلپایگانی ادامه می دهند: «ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. این‏ها اشتباه می‏کنند ؛ این‏ها فکر نکنند، ما دیگر سکوت کرده‏ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست بر می‏داریم. این‏ها باید بدانند که اگر سر نیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می‏زنیم».
سپس راهپيمايان، در مقابل منزل مرحوم علاّمه طباطبايي (قدس سره) تجمع كردند. اما به علت كسالت علامه، آيت الله محمد يزدي، به نمايندگي از طرف ايشان راجع به شخصيت امام خميني (قدس سره) و مبارزات آن بزرگوار و محكوميت رژيم پهلوي در اهانت به امام (قدس سره) و روحانيت، سخناني ايراد كرد.
تظاهر كنندگان، آن گاه در مقابل منزل و مدرسه ي آيت الله مكارم شيرازي تجمع كردند و ايشان طي سخنان فرمودند: «مسأله، مسأله ي هتاكي نسبت به آيت الله العظمي آقاي خميني نيست، اين در واقع هتاكي به تمام مقدسات و به همه ي ماست … طلاب نبايد از همديگر جدا شوند و بايد وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانيم، همه بايد زنده بمانيم و اگر بناست بميريم، همه بايد بميريم، جدايي بين ما نخواهد بود.»
بعد از آن طلاب به منزل آيت الله وحيد خراساني رفتند. ايشان در اجتماع طلاب و تظاهركنندگان، درباره مسأله ي آزادي زن و جايگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنراني كردند.
بازاريان قم با مشاهده حركت حوزه ي علميه به حمايت از آن تصميم گرفتند كه مغازه هاي خود را روز نوزدهم دي باز نكنند.
روز نوزدهم دي، بازار تعطيل شد. سازمان اطلاعات و امنيت قم و شهرباني به كمك نيروهاي كمكي كه از تهران وارد شده بودند، در سطح شهر، به ويژه در حوالي مدارس علميه و مرقد حضرت معصومه عليها السلام متمركز شدند.
اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسه ي خان و ميدان آستانه تجمع كردند و باز راهپيمايي به سوي منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند. منزل اول، بيت آيت الله ميرزا هاشم آملي (قدس سره) بود. وقتي تظاهركنندگان به مقابل منزل ايشان رسيدند، آيت الله آملي طي سخناني به بيان عظمت و شخصيت فوق العاده امام (قدس سره) پرداخت و هيأت حاكمه و رژيم پهلوي را مورد نفرت روحانيت و ملت قلمداد كرد.
ساواك قم طي گزارشي چنين مي نويسد: « ساعت 10:30 صبح، بيش از 5000 نفر از طلبه هاي علوم ديني در مسجد اعظم اجتماع كردند و از آن جا به منزل چند تن از روحانيون رفتند و از آنان خواستند كه از [امام] خميني دفاع كنند.» نيروهاي رژيم با آرايش ضد شورش، ماشين هاي آبپاش و نفربرهاي نظامي در انتظار تجمع بعد از ظهر مردم قم بودند كه مردم قصد راهپيمايي به سوي خيابان بيگدلي و منزل آيت الله نوري را داشتند.
بعد از تجمع مردم، آيت الله نوري طي سخناني چنين گفت: « هركجا نهضت قابل توجهي به وجود آمده، روحانيت راستين اسلام در پيشاپيش آن در حركت بوده و رهبري نهضت به دست آنان هدايت مي شد، روحانيت در حركت جامعه نقش مؤثر و خلاّقي داشته است. مردم مسلمان، با روحانيتِ اصيل هستند. روحانيت اصيل با آيت الله العظمي آقاي خميني و در پشت سر ايشان است و مبارزه ي دستگاه طاغوتي با اسلام و رهبري آيت الله خميني به جايي نخواهد رسيد.»
پس از سخنان آيت الله نوري، انبوه جمعيت كه به ده هزار نفر مي رسيد، راهپيمايي را آغاز، و مي خواستند از طريق خيابان ساحلي به منازل آيات سلطاني طباطبايي و مشكيني بروند. اولين نشانه هاي درگيري به وسيله ي مأموران رژيم رخ داد. يكي از آن ها شيشه بانك صادرات را شكست و مأمور ديگري همان شيشه را با پاره آجر نشانه گرفت. همين بهانه كافي بود كه اسلحه ها به طرف مردم نشانه گيري شود. با دستور فرمانده نيروهاي امنيتي، تيراندازي شروع شد. با به زمين افتادن تعدادي از مردم، جمعيت در كوچه هاي اطراف پناه گرفتند. مردم با هر آنچه كه به دست مي آوردند، مقابل مأموران مسلح رژيم ايستادند. جنگ و گريز تا ساعاتي از شب ادامه يافت .
مجروحان به بيمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده اي براي آگاهي از اوضاع مصدومين رو به روي بيمارستان اجتماع كردند. در اين روز دست كم شش نفر شهيد و ده ها تن زخمي شدند. مردم به خیابان‏های اطراف رفته، این شعار را سر می‏دادند «از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی». این شعار زیبا در پایان آن روز غم‏انگیز، عشق بی کران مردم را به رهبر محبوب خویش نشان می‏داد.
بعد از اين حادثه، طلاب و علماي قم با انتشار اعلاميه اي ضمن محكوم كردن كشتار مردم بي دفاع، اين سؤال را مطرح كردند كه آيا فضاي باز سياسي به اين معناست كه اگر كساني به مطالب غير واقعي روزنامه اعتراض كنند، بايد با گلوله پاسخ بگيرند؟
رژيم، شب بيستم دي ماه شهر را مملو از نيروهاي امنيتي كرد و به نوعي در شهر حكومت نظامي اعمال كرد.

عكس العمل رژيم

رژيم پهلوي بعد از واقعه ي خونين 19 دي، عده اي از كارمندان و اعضاي حزب رستاخيز را جمع آوري و با به راه انداختن تظاهراتي نمايشي سعي كرد، وانمود كند كه روشنفكران ايران، « شورش مرتجعين قم» را محكوم مي كنند.
تظاهر كنندگان، صبح روز 23 دي 1356، سوار بر اتوبوس ها راهي قم شدند و طي يك راهپيمايي، به حمايت از شاه پرداخته و «جاويد شاه» گويان به سمت حرم حركت كردند.
عكس العمل ديگر رژيم، به منظور انحراف افكار عمومي از رهبري امام (قدس سره) اجازه دادن فعاليت به برخي از گروه هاي موافق سلطنت بود كه خواهان اصلاحات جزيي بودند.
در همين دوران، اعلام موجوديت « كميته دفاع از آزادي و حقوق بشر» در شمار اخبار جالب توجه است. نماينده هيأت اجراييه اين كميته با دعوت از خبرگزاري هاي معتبر جهان به طور رسمي موجوديت اين كميته را اعلام كرد.

شهدا و مجروحین نوزده دی

در مورد شهدا و مجروحان قیام 19 دی آمار دقیقی در دست نیست .آن گونه که از گفته‏ها و نوشته‏های شاهدان عینی برداشت می‏شود خیلی از مجروحان از ترس ساواک به بیمارستان مراجعه نکرده بودند؛ زیرا در آن زمان، ساواک،تظاهر کنندگان زخمی را با زنجیر به تخت بیمارستان می بست تا پس از بهبودی آنها را به ساواک منتقل نمایند. در مورد شهدا نیز غیر از چند نفر که به طور یقین در آن روز به شهادت رسیده‏اند سخن از شهید دیگری به میان نیامده است. البته احتمال این که خانواده شماری از شهدا از ترس ساواک شهدای خود را مخفیانه به خاک سپرده باشند، ضعیف نیست. به هر تقدیر شمار مجروحان بسیار زیاد بود، اما تنها نام پنج شهید به ثبت رسیده است که سه تن از آنان طلبه، یک نفر جوان و دیگری نوجوانی سیزده ساله است.

حضور همه اقشار

ویژگی خاص قیام نوزده دی شرکت و همکاری همه اقشارمردم بود. این قیام نیز همچون همیشه با رهبری روحانیت شکل گرفت، اما اگر حمایت و پیوستن مردم به روحانیت نبود، به پیروزی نمی‏رسید. پس از این که علما دروس حوزه را تعطیل کردند، اقشار مختلف مردم نیز به آنان پیوستند. بازاریان با تعطیل کردن بازار قم، نقش عمده‏ای در اعتراض به اقدامات نظام داشتند. مردم نیز پیرو جوان وارد صحنه مبارزه شدند و در حمایت از امام خمینی(ره) و روحانیت با علما و طلاب همراهی کردند.

واکنش مطبوعات و رسانه‏ها

مطبوعات و رسانه‏های آن زمان ابتدا با قضیه 19 دی بسیار گذرا برخورد کرده، آن را تحقیر نمودند. آنها تلاش کردند که قیام را بسیار کوچک جلوه دهند و وانمود کنند که هیچ اتفاقی رخ نداده است. همچنین تظاهر کنندگان را مشتی افراد معلوم الحال لقب دادند که از این شهر به آن شهر در حال ترددند. «سرکوب اغتشاش قم» تعبیری بود که در رسانه‏ها درباره قیام به کار برده شد. ولی پس از آن از تیترهایی نظیر: «تظاهرات قم به خاک و خون کشیده شد» استفاده کردند و این، نشان می‏داد که در رسانه‏ها، افکار روشن و طرف‏دار حضرت امام(ره) و انقلاب، یافت می‏شود. به هر حال این قیام بر روند انقلاب تأثیر بسیار گذاشت و سانسورهای خبری و تحقیرها نتوانست جلو قیام و انتشار خبر آن را در سراسر کشور بگیرد.

فریادی که آسمان ایران را شکافت

مقام معظم رهبری مدظله عالی در زمان ریاست جمهوری خود در سال روز قیام 19 دی پیامی صادر کردند که بخشی از آن چنین است: «نوزدهم دی ماه یادآور قهرمانی‏های مردم ایثارگر قم، شهر قیام و شهادت، و روز آغاز مبارزه قاطع و مستمر امت اسلامی با رژیم منحوس پادشاهی است. در نوزدهم دی ماه هزار و سیصد و پنجاه و شش و در اوج قدرت رژیم شیطانی پهلوی، در روزهایی که استبدادِ به جنون کشیده شاه خائن ،کار عمال و کارگزاران رژیم را به گستاخی و وقاحت کشانده و اختناقِ حاکم همه فریادهای ملت محروم و دربند را در سینه خفه کرده بود یک باره فریاد پرخروش و هماهنگ مردم قم آسمان ایران را شکافت و خواب دژخیمان پهلوی را بر آشفت. مقاله توهین‏آمیزی که به دستور شاه خائن علیه امیر مستضعفان و مرجع شیعیان جهان به چاپ رسیده بود، همچون جرقه‏ای باروتِ خشم مردم مسلمان قم را منفجر ساخت. رژیم نامردمی حاکم نیز بنا به ماهیت ضد خدایی و ضد خلقی خویش دستور داد تا مزدورانش به روی مردم بی دفاع آتش گشودند و خون پاک و مطهر مسلمانان مبارز را به زمین ریختند. قیام دلیرانه مردم قم نقطه شروع مبارزه‏ای بی امان بود که تا لحظه سقوط حکومت رجّالگان رژیم پهلوی ادامه یافت و پس از آن نیز تا امروز در جبهه‏های داخلی و خارجی ادامه دارد و خواهد داشت».

نتايج و پيامدهاي قيام نوزدهم دي

اين واقعه به لحاظ نتايج و پيامدها از چند نظر شايان توجه است:
1- سازش شاه و كارتر و تو خالي بودن شعار فضاي باز سياسي شاه را به مردم نشان داد.
2- ثابت كرد كه شاه از حركت مذهبي – سياسي به رهبري روحانيت و در رأس آن ها امام خميني (قدس سره) بيش از هر حركت سياسي ديگر وحشت دارد.
3- آنچه را كه رژيم از آن وحشت داشت، به تبع قيام نوزده دي به وقوع پيوست و حوزه هاي علميه و روحانيت در خط امام (قدس سره) به حركت در آمدند و زمينه اي فراهم گرديد كه نهضت در مسير صحيح مبارزه قرار گيرد، و ترفندهاي بعدي رژيم را نيز بي اثر كرد.
4- روشن شد كه جريان حقوق بشر و فضاي باز سياسي، طليعه اي براي ميدان دادن به ملي گراها، ليبرال ها و … بوده و امريكا و رژيم شاه، عملاً در جذب مردم به سوي ميانه روها موفقيتي نداشته اند و آنان هيچ پايگاهي در ميان مردم ندارند.
5- متحجرين حوزه ها و كساني كه مروج جدايي دين از سياست بودند و همواره درس و بحث و فقه و اصول و … را به مبارزه با شاه ترجيح مي دادند، شكست خوردند و مردم نيز فهميدند كه بايد سراغ چه كساني بروند.
6- ماهيت رژيم ضد مردمي شاه را براي بسياري آشكار كرد. از آن پس بود كه شعار « مرگ بر شاه» شعار اصلي و تكيه كلام توده هاي انقلابي شد.
7- باعث تعميق و مردمي شدن نهضت و شركت توده هاي مذهبي، به ويژه جوانان گرديد.
8- برخي از احزاب و جمعيت هايي كه حركت سياسي خود را با اتكا به حقوق بشر كارتر و فضاي باز سياسي ايجاد شده، توسط شاه و در چهارچوب قانون اساسي شكل داده بودند، بتدريج از مردم جدا شدند و به دامن امريكا و غرب پناه بردند.
9- با قيام قم، آهنگ حركت انقلاب به صورت «استراتژي چهلم ها» ي پشت سر هم، با صورت و محتواي كاملاً اسلامي شتاب فزاينده و گسترده تري به خود گرفت و رهبري امام (قدس سره) به عنوان نقش اصلي مبارزه با رژيم شاه ظاهر شد.

نتیجه گیری

قیام 19 دی قم، انقلاب اسلامی را وارد مرحله مهم و حساسی كرده بود. در اثر این قیام، زنجیره ای از حوادث و رویدادهای سرنوشت ساز و اثرگذار در سطح كشور پدید آمد؛ بطوریكه مبارزان و در رأس آنان امام (ره) بهتر و بیشتر از پیش از نتایج آن استفاده و روند پیچیده نهضت را به سمت پیروزی حتمی هدایت و رهبری كردند. اهمیت و جایگاه این قیام در این بود كه اولا حركت روبه پیش انقلاب را شتاب بخشید؛ ثانیاً خصلت اسلامی و مردمی نهضت امام خمینی را ثابت و عیان تر ساخت.
كشتار مردم قم در روز 19 دی و سركوب شدید و خشن قیام عمومی در این شهر، باعث به اوج رسیدن اعتراضات و راهپیمایی ها در اغلب شهرهای ایران در روزهای بعد می شود. و از همین نقطه است كه رژیم مقتدر و باثبات پهلوی دچار بحران عمیق و انقلاب می شود.
قیام19 دی قم زمینه ها و علل و عوامل مختلفی دارد. هرچند تبعید امام به نجف و دوری ایشان از مركز مبارزات اسلامی قم، ادامه نهضت اسلامی را با مشكل و مانع روبه رو ساخت ولی اندیشه مبارزه و مخالفت با رژیم پهلوی به عنوان یك نظام باطل و ظالم در روح و جان مردم باقی مانده بود. از این رو دوام گفتمان مبارزه كه حاصل اندیشه های سیاسی امام بود، زمینه اصلی قیام 19 دی محسوب می شود. علاوه بر این، دوره سخت اختناق و سركوب نیز موجبات قیام را فراهم ساخت. درگذشت دكتر علی شریعتی، فضای بازسیاسی و مجموعه حوادث این دوره، شهادت آیت الله مصطفی خمینی و رهبری های امام خمینی و از همه مهمتر مقاله اهانت آمیز 17 دی 56، زمینه ها و عوامل مهم قیام 19 دی بوده است.

کتابشناسی :

الف) جایگاه قیام 19 دی 1356 در پیروزی انقلاب اسلامی

تالیف: طالبي دارابي، ابراهيم
تاریخ انتشار: فروردين 1378
تعداد صفحات: 159
قيمت: 5000 ريال
قطع: وزیری
نوبت چاپ: اول
شمارگان: 3000
معرفی کتاب: نسل جدید انقلاب باید پاسخهای منطقی و درست برای علت وقوع انقلاب اسلامی در ایران و چگونگی پیروزی و ادامه آن داشته باشد.
یكی از حوادث مهم انقلاب، قیام 19 دی ماه 1356 قم می باشد كه باید علل، چگونگی، پیامدها و واكنشها، بازتابها، جایگاه و نتایج آن عمیقا مورد بررسی و تحقیق علمی و منصفانه قرار گیرد و به این نسل انتقال داده شود. این كتاب تلاشی در این راستا است.

ب) حماسه 19 دی قم

تالیف: شيرخاني، علي
تاریخ انتشار: فروردين 1377
قيمت: 14000 ريال
نوبت چاپ: اول
شمارگان: 3000
معرفی کتاب: بعد از رحلت شهید سیدمصطفی خمینی و برگزاری مراسم بزرگداشت در اقصی نقاط كشور، رژیم شاه فهمید كه هنوز هم امام خمینی از پایگاه مردمی گسترده ای برخوردار است، لذا بزرگترین اشتباه سیاسی، تاریخی خود را مرتكب شد و با چاپ مقاله ای توهین آمیز علیه امام و روحانیت در روزنامه اطلاعات روز شنبه 17 دیماه 1356 نقطه عطفی در نهضت اسلامی بوجود آورد. اولین حركت اعتراض آمیز توسط مردم و روحانیت قم از فردای انتشار آن مقاله صورت گرفت و در روز 19 دیماه 1356 ادامه پیدا كرد و به خاك و خون كشیده شد، این سرآغاز پدیده ” چهلمها” در شهرهای دیگر كشور شد كه …..

پی نوشت:

1- حضرات آيات عظام وحيد خراساني، يوسف صانعي، سيد حسن طاهري خرم آبادي، محمد مؤمن، علي مشكيني، ناصر مكارم شيرازي، سيد حسن موسوي تبريزي و محمد يزدي، اعضاي مدرسين آن زمان حوزه ي علميه قم بودند.
2- مجلد 15 خرداد، شماره 24، ص 55.

منبع:سایت طریق جاوید ، نورپرتال ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی

صفحات: 1· 2