سیمای حوزه

6- حجه الله
حجت به معنی دلیل است و برهان نیز به معنی دلیل روشن، دلیل را به واسطه ی روشن بودن، برهان و به واسطه ی دلالت بر مقصود حجت گویند. (قرشی، 1371 ش: ج3، ص 105) و حجت دلالتی است روشن براساس مستقیم با قصد و هدف مستقیم و چیزی که برصحت و درستی یکی از دو نقیض اقتضاء و حکم می کند. و به جاده و راه که مقصود منظور انسان است، حجت گفته می شود به دلیل و برهان حجت اطلاق می شود. زیرا گوینده قصد دارد به وسیله آن مطلب خود را برای دیگران ثابت کند. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ص 219) در این بند از دعا می فرماید: «حجتک علی خلقک» یعنی علی حجت تو بر خلق می باشد. حجت بودن امیرالمومنین (ع) یعنی ایشان حجت و دلیلی است که به واسطه وجود مقدس شان عذری برای ما در ترک انجام وظایف نیست در صورتی که قدرت داشته باشیم.
امام کاظم (ع) در مورد حجت چنین فرموده اند: «إن لله علی الناس حجتین حجة ظاهرة و حجة باطنة فأما الظاهرة فالرسول و الانبیاء و الائمة: و اما الباطنة فالعقول» (کلینی، بی تا: ج1، ص16؛ حرّانی، بی تا: ص 368؛ مجلسی، بی تا: ج1، ص 137؛ حکیمی، بی تا: ج1، ص 189؛ عروسی حویزی، 1415 ق: ج 1، ص 776)، «خداوند بر مردم دو حجت دارد: حجت آشکار و حجت پنهان. حجت آشکار، رسولان و انبیاء و امامانند و حجت باطنه، عقول و افکارند.»
در مورد تفسیر آیه «… فلله الحجة البالغة» (الانعام/49) از حضرت صادق (ع) سوال کردند، حضرت فرمودند: «خداوند در روز رستاخیز به بنده خویش می گویند بنده من! آیا می دانستی
(و گناه کردی) اگر بگوید آری، می فرماید چرا به آن چه می دانستی عمل نکردی؟ و اگر بگوید نمی دانستم، می گوید چرا یاد نگرفتی تا عمل کنی؟ در این موقع فرد می ماند و این است معنی حجت بالغه.» (بحرانی، 1416 ق: ج2، ص493؛ قمی مشهدی، 1368 ش: ج 4، ص 474) و همین طور از حضرت باقر (ع) روایت است که فرمود: «نحن الحجة البالغة علی ما دون السماء و فوق الارض» (مجلسی، بی تا: ج26، ص 105؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363 ش: ج3، ص 399؛ لاهیجی، 1373 ش: ج1، ص 841)، «مائیم حجت بالغه بر کسانی که در آسمان و روی زمین هستند.

7- آیت کبرای الهی
حضرت مهدی (عج) در این بند از فراز نورانی یکی دیگر از اوصاف و ویژگی های، امیرالمومنین را بیان داشته اند «و ایتک الکبری» علی نشانه ی بزرگ خدا است و شاید این سوال در ذهن نقش ببندد که مگر می شود بنده ای از بندگان خدا آیه ای از آیات و بزرگترین آیت و نشانه او باشد؟ قرآن همه ی موجودات را آیات خدا می داند. هر چیزی که در جهان وجود دارد مخلوق خداوند است و نشانه ای از نشانه های خداست و دلالت بر وحدانیت و یگانگی خدا می کند. این ها همه آیات عمومی خدایند. اما عبارت «و ایتک الکبری» می رساند که برخی از آیات بزرگتر و مهم ترند. انبیاء خدا و اولیائش آیات خداوند هستند بدان جهت که هم با زبان و هم با عمل خود بشر را به سوی سعادت و تقرب به خدا دعوت می کنند. بنابراین کلمه ی آیت مفهومی دارد که دارای شدت و ضعف است بعضی از آیات در آیت بودن اثر بیشتری دارند و بعضی اثر کمتری. بعضی از انسان ها آیه کبری حقند و نشانه ی بزرگ یا بزرگترین نشانه اویند چون در وجود آن ها خصیصه هایی نهفته است که می توانند آینه تمام نمای حق تعالی باشند و از مظاهر علیای صفات و اسماء الهی، از سوی دیگر بعضی آیات در آیت بودن تنها یک جهت دارند یعنی از یک جهت نمایشگر و یادآورنده صانع خویشند و بعضی از آیات دارای جهات بسیارند. انبیاء خدا و اولیاءاش آیات خدا هستند، بدان جهت که هم با زبان و هم با عمل خود بشر را به سوی سعادت و تقرب به خدا دعوت می کنند. (طباطبایی، 1374 ش: ج1، ص 378) حضرت علی (ع) یکی از همان آیات بزرگ حق است و پس از رسول خدا (ص) آیتی بزرگتر از آن در جهان بشریت وجود ندارد. در این قسمت امام (ع) می فرمایند: حضرت علی (ع) نشانه ی بزرگ تو است. خداوند در قرآن فرموده: «لقد رأی من آیات ربه الکبری» (النجم/18). «به راستی که {برخی} از آیات بزرگ پروردگار خود را بدید.» «پیامبر اکرم (ص) در شب معراج به سماوات عالیات، از آیات قدرت پروردگار خود آیات بزرگتر را که دلالت داشتند بر کمال قدرت حضرت عزت دید، آیت های پروردگار خود را که بزرگترین آیاتند مثل دیدن بهشت و جهنم و عرش و کرسی و سایر ملائکه و ملکوتیه.» (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1363 ش: ج12، ص 335) و همچنین حضرت رسول اکرم (ص) به حضرت علی (ع) فرمود: یا علی به درستی که خداوند تو را حاضر نمود با من در هفت موضع (که یکی از آن مواضع) در شبی که مرا به آسمان برد. (قمی، 1367 ش: ج2، ص 335) و نیز روایت شده که حضرت علی (ع) فرموده اند: «مالله عزوجل آیة هی اکبر منی» (کلینی، بی تا: ج1، ص 61؛ عطاردی، بی تا: ج1، ص 380)، «برای خدای عزوجل آیتی بزرگتر از من نیست.» بنابراین با توجه به این روایت و متن دعا و روایت نقل شده از پیامبر (ص) در مورد آیه (نجم/18) روشن می شود که منظور از آیت کبری حضرت علی (ع) می باشد. چرا که او امیرالمومنین وصی رسول الله، عبدالله، ولی الله، و اخی رسول الله و حجت الله است. آری او آیت بزرگ خدا و او است که بعد از رسول اکرم (ص) خداوند همه ی خوبی ها و آیات خود را در او اجتباء و جمع کرده است.

8- نبأ عظیم
در آخرین کلام از درود خاص در این بند از دعای افتتاح حضرت علی (ع) نبأ عظیم معرفی شده اند. «النبإ العظیم» اشاره به آیه قرآن دارد: «عم یتساءلون، عن النبإ العظیم» (النبأ/ 2-1)، «از چه سوال می کنند از خبر بزرگ» امام (عج) در دعا می فرمایند: «حضرت علی» نبأ عظیم است. «الذی هم فیه مختلفون» (النبأ/3)، «که درباره آن با هم اختلاف دارند» یعنی بر امامت و ولایت علی (ع) اختلاف داشتند پس خبر بزرگ قرآن، ولایت و امامت علی (ع) است. این تعبیر حاکی از عظمت ایشان است که آینه تمام نمای حق و نشانه عظمت و بزرگی پروردگار است. امام غایب (عج) پیرو درودهای خود، ارکان اصول عقاید را نیز پی ریزی کرده و در هر جمله بابی از آیات قرآنی رابه سوی ما گشوده و این جاست که راز وجه تسمیه ی این دعا به افتتاح بر ما بیشتر روشن می گردد. نبأ: خبری است که فایده و سود بزرگی دارد، که از آن خبر علم و دانش حاصل می شود و بر ظن و گمان غلبه می کند، هیچ گاه گفتن خبر به معنی نبأ درست نیست. مگر این که سه اصل و نتیجه ای که گفته شد و از نبأ فهمیده می شود در آن باشد. 1- سود و فایده 2- علم و دانش 3- غلبه برظن و گمان و به خبری که دروغ نباشد، مثل تواتر و خبر از سوی خدا و از سوی نبی. (راغب اصفهانی، 1412 ق: ج4، ص281) در بیشتر تفاسیر و روایات اهل بیت (ع) در ذیل سوره نبأ آیه «عن نبأ العظیم» چنین آمده است:
1- «نبأ عظیم، جمیع اصول اسلام، که آن اثبات صانع و صفات ثبوتیه و سلبیه الهی و ملائکه و بعث و بهشت و جهنم و رسالت و خلافت است.
2- مراد قرآن است که مخبر باشد بر وقوع بعث و مصدق نبوّت است.» (طبرسی، 1360 ش: ج10، ص 639)
3- نبأ عظیم، نبوت حضرت خاتم (ص) که کفار به هم گفتند: آیا این شخص پیغمبر است یا شاعر یا ساحر یا مجنون. (حسینی شاه عبدالعظیمی، 1422 ق: ج14، ص 9)
4- مراد از نبأ عظیم، ولایت حضرت امیرالمومنین (ع) است و احادیث دال است بر آن، از جمله: الف: سدی روایت نمود که حضرت پیغمبر (ص) فرمودند: مراد از نبأ عظیم ولایت حضرت علی بن ابی طالب (ع) است که خلایق را در قبر از آن سوال کنند و هیچ میّتی نیست در شرق و غرب عالم و در برّ و بحر، مگر آن که منکر و نکیر، چنان چه از پروردگار او و پیغمبر او سوال کنند، از ولایت علی بن ابی طالب (ع) نیز از او پرسند «فطوبی للمصدق بولایته والویل للمکذب بولایته» (کاشانی، 1366 ش: ج 10، صص 125 -126)، «پس خوشا حال آن نیک بختی که به ولایتش تصدیق نموده باشد و او را امام و پیشوای خود دانسته باشد و وای بر آن جاهل که از ولایتش بی بهره باشد.» ب: حضرت صادق (ع) فرمود: نبأ عظیم، ولایت است. (کلینی، بی تا: ج1، ص 418) ج: از حضرت باقر (ع) سوال شد از تفسیر این آیه فرمود: او امیرالمومنین (ع) است. رسول اکرم (ص) فرمودند: «یا علی أنت حجة الله و أنت الطریق الی الله و أنت النبأ العظیم و أنت الصراط المستقیم» (شیخ صدوق، بی تا ج2، ص 6) ای علی تو حجت خدا و تو راه رسیدن به خدا و تو خبر بزرگ و تو راه مستقیم هستی. علامه طباطبائی درباره این دسته اقوالی که «نبأ عظیم» را عقایدی چون اثبات صانع و صفات او و ملائکه و رسل او و مسأله حجت، بهشت و دوزخ و غیر آن بیان کرده می فرماید: “این سوره و آیه متضمن خبر از آمدن یوم الفصل و صفات آن و استدلال برحقیقت آن و تردید ناپذیری آن است و این که در روایات آمده که منظور از «نبأ عظیم» علی (ع) است، این از باب بطن قرآن است نه تفسیر لفظ آیه". (طباطبائی، 1374 ش: ج20، صص 256 -257) در این جا این توجه را حاصل کرد که در فقرات مورد شرح در همین دعا امام زمان (عج) در فرستادن درود و صلوات به جد بزرگوارش فقط در یک جمله مقام ولایت عهدی آن بزرگوار را تثبیت کرده و تمام مطالب فشرده در چند صد کتاب را در این عبارت خلاصه کرده و عرض می کند: «اللهم و صل علی علی أمیرالمومنین و وصی رسول رب العالمین عبدک و ولیک و أخی رسولک و حجتک علی خلقک و أیتک الکبری و النبإ العظیم»

* نتیجه گیری
بهترین قالب ارتباطی میان انسان و معبود خود، قالب دعا و نیایش است. به طوری که در فرهنگ شیعی مهم ترین آموزه های دینی از این طریق بیان شده است. با توجه به این که دعای افتتاح دربردارنده سه اصل از مهم ترین اصول دین یعنی توحید، نبوت و امامت می باشد؛ لذا می تواند یکی از تأثیرگذارترین ادعیه در جهت تعمیق اثرات معنوی دعا و تحکیم زیربنای اعتقادی افراد گردد. هر کدام از دعاهایی که از پیامبران و امامان معصوم (ع) به دست ما رسیده، خوانی است آسمانی که برای ما گسترده اند تا از آن بهره گیریم و به غنای معنوی دست یابیم. سخن این است که در لابه لای سطور هر دعا، به قدری حقایق نهفته است که زاد و توشه حرکت همیشگی کاروان انسان ها را به سر منزل انسانیت بسنده است، به این شرط که ژرف در آن ها بنگریم و عبارات آن را که در کمترین کلمات، عمیق ترین معانی را دارند سرسری نگیریم و از آن آسان نگذریم. ذکر صلوات در سخنان ائمه مهدی (ع) مورد اهمیت شایانی بوده است به خصوص در دعای افتتاح که، صلوات جامع است، زیرا پس از حمد الهی، بر یکایک معصومین سلام و درود فرستاده شده تا ضمن تصدیق حجیت هر یک از ایشان، بر وجود ملازمت میان سه اصل توحید، نبوت و امامت تأکید گردد.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
2. دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
فهرست منابع
قرآن کریم
نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، انتشارات غرفة الاسلام، بی جا، بی تا.
ابن فارس، ابی الحسین احمد، معجم المقایس فی اللغه، دارالکفر، بیروت، 1415 ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414 ق.
الحرانی، ابی محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول 6، جامعه مدرسین، بی جا، بی تا.
الزبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، دارلیبیا بنغازی، بی جا، بی تا
ایزدی، عباس، شرح و تفسیر (عرفانی، فلسفی و اخلاقی) دعای افتتاح، آفتاب خوبان، بی جا، 1383 ش.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، تهران، 1416 ق.
حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین بن احمد، تفسیر اثناعشری، انتشارات میقات، تهران، 1363 ش.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح جوهری، دارالعلم للملابین، بیروت، 1407 ق.
حسینی طهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، موسسه ترجمه و نشر دوره ی علوم و معارف اسلامی، بی جا، 1422 ق.
حسینی مرعشی تستری، نورالله احقاق الحق و ازهاق الباطل، به اهتمام حسن الغفاری، کتابفروشی اسلامیه، بی جا، 1388 ش.
حکیمی، محمد رضا، الحیاه با ترجمه احمد آرام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی جا، بی تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ناشر دارالعلم الدار الشامیه، دمشق بیروت، 1412 ق.
راوندی، قطب الدین، الدعوات، انتشارات مدرسه امام مهدی (ارواحنا فداه)، قم، 1407 ق.
زمردیان، احمد، بیان حقیقت بیانات ولی عصر (عج) شرح افتتاح، کتابفروشی اسلامیه، بی جا، 1350 ش.
سید طاووس، علی بن موسی، منهج الدعوات و منهج العبادات، دارالذخائر، بی جا، بی تا.
سیوطی، عبدالرحمن جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ق.
صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهره، ترجمه محمد رضا انصاری، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بی جا، بی تا.
صدوق، محمد بن علی بن حسین (ابن بابویه) قمی، علل الشرائع، ناشر داوری، بی جا، بی تا.
صدوق، معانی الأخبار، جامعه مدرسین، بی جا، بی تا.
صدوق، عیون الاخبار الرضا، نشر جهان، تهران، بی تا.
طالعی، عبدالحسین، درسهایی از دعای افتتاح، شرکت نشر بهینه فراگیر، تهران، 1387 ش.
طاهری، مرتضی، امام یگانه دوران، انتشارات دلیل ما، تهران، 1384 ش.
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1374 ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه مترجمان، انتشارات فراهانی، تهران، 1360 ش
عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الرضا، آستان مقدس (کنگره)، بی جا، بی تا.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، 1415 ق.
فلاح، سید مجتبی، ره توشه راهیان نور (مروری بر دعای افتتاح)، رشید، قم، 1388 ش.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1371 ش.
قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، انتشارات پیام اسلام، قم، 1378 ش.
قمی مشهدی، محمد بن محمد رضا، تفسیر کنزالدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1368 ش.
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، دارالکتاب، قم، 1367 ش.
کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ناشر کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1366 ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ترجمه حاج سید جواد مصطفوی، کتابفروشی علمیه اسلامیه، بی جا، بی تا.
لاهیجی، محمد بن علی، تفسیر شریف لاهیجی، دفتر نشر داد، تهران، 1373 ش.
مبرِّد، محمد بن یزید، الکامل فی اللغه و الادب، دارلکتب العلمیه، بیروت، 1416 ق.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار، دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
محدث اربلی، کشف اللغه فی معرفه الائمه، بنی هاشمی، بی جا، بی تا.
محدث عاملی، زین العابدین کاظمی خلخالی، تفصیل وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه، آل البیت، بی جا، بی تا.
محمدی ری شهری، محمد، فلسفه امامت و رهبری، انتشارات اسلامی، قم، بی تا.
مسعودی، علی بن الحسین بن علی، مروج الذهب، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.
ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت، بوستان کتاب، قم، 1385 ش.
مهدوی کنی، محمد رضا، ترجمه و شرح دعای افتتاح، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1381 ش.
نجفی، هادی، ولایت و امامت، انتشارات دارالذخائر، قم، بی تا.
فصلنامه قرآنی کوثر شماره 39

صفحات: 1· 2