سیمای حوزه

1: محبت و مهرورزی پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله

هر نظام مدیریتی، برای برخورد با زیردستان خود، شیوه ویژه‏ای دارد. برای نمونه، از قدرت یا ایجاد رعب و وحشت و مانند آن برای پیشبرد اهداف خود بهره می‏برد.1 در مقابل، اساس مدیریت اسلامی بر پایه مدارا و محبت است. امیرمؤمنان علی علیه‏ السلام می‏فرماید: «مهم‏ترین رکن سیاست، به کارگیری رفق است.»2
ایشان در کلام دیگری می‏فرماید: «کسی که با زیردستان به نرمی رفتار نکند، به خواسته‏ هایش دست نمی‏یابد.»3 همچنین آن حضرت تصریح می‏کند: «رفق با مردم، کلید موفقیت است.»4 و اطمینان می‏دهد «کسی که با مهر و محبت، کاری را آغاز کند، تمام سختی‏ها بر وی آسان می‏گردد.»5 امام صادق علیه‏ السلام نیز در این‏باره سفارش می‏کند:
اگر می‏خواهی به تو احترام کنند، با عطوفت و مهربانی رفتار کن و اگر می‏خواهی مورد بی‏ احترامی و اهانت قرار گیری، با خشونت رفتار کن.6

جایگاه محبت در آموزه‏ های دینی

در آیات قرآن و روایات امامان معصوم علیهم‏ السلام، «محبت» از منزلت والایی برخوردار است. نقل شده است روزی شخصی از امام صادق علیه‏ السلام پرسید: آیا دوستی و دشمنی نیز جزو ایمان است؟ حضرت فرمود: «مگر ایمان جز دوستی و دشمنی است؟»7
آن حضرت در جای دیگر، درباره اصل دین می‏فرماید: «هلِ الّدینُ الّا الحُبُّ؟… آیا دین جز دوستی و محبت است؟» سپس می‏ افزاید: «خدای عزوجل می‏فرماید: [ای پیامبر،] بگو اگر خدا را دوست می‏دارید، از من پیروی کنید تا خداوند، دوستتان بدارد».8
در قرآن کریم بارها تصریح شده است که مؤمنان حقیقی، خدا را بیشتر از هر چیز دیگری دوست می ‏دارند:
برخی مردم برای خدا همتایانی اختیار می‏ کنند و آنها را چنان دوست می‏دارند که خدا را، ولی آنان که ایمان آورده‏ اند، خدا را بیشتر دوست می‏دارند… . (بقره: 165)
رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله نیز به مؤمنان این‏گونه سفارش می‏کند: «أحبُّوا اللّه‏َ من کُلِّ قلوبِکُم؛ خدا را با تمام دل (وجودتان) دوست بدارید.»9 امام صادق علیه‏ السلام، محبت به خدا را یکی از شرایط خلوص ایمان معرفی می‏کند و می‏فرماید:
ایمان انسان به خدا ناب و خالص نیست مگر آنکه خداوند را از خودش و پدر و مادر و فرزند و زن و مالش و از همه مردم، بیشتر دوست بدارد.10
از امام علی‏ بن ابی‏طالب علیه‏ السلام نیز روایت است:
بهترین دین‏داری، دوست داشتن برای خدا، دشمنی ورزیدن برای خدا، گرفتن برای خدا و عطا کردن برای [رضای] خداست.11
رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله نیز دوستی کردن و دشمنی ورزیدن برای رضای خدا را واجب می‏داند 12 و به یکی از اصحاب خود می‏فرماید:
ای بنده خدا! به خاطر خدا دوست بدار و به خاطر خدا نفرت داشته باش. به خاطر خدا دوستی کن و به خاطر خدا دشمنی ورز؛ زیرا دوستی خدا، جز با این کار به دست نمی‏آید و تا آدمی چنین نباشد (دوستی و دشمنی‏ اش برای خدا نباشد)، طعم ایمان را نمی‏ چشد؛ هر چند نماز و روزه‏اش بسیار باشد. امروزه دوستی و برادری مردم با یکدیگر، بیشتر به خاطر دنیاست. برای دنیا دوستی می‏کنند و برای دنیا با هم دشمن می‏شوند.13
رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله، برگزیدگان خداوند را این‏گونه معرفی می‏کند:
دوستی مؤمن با مؤمن، به خاطر خدا، از بزرگ‏ترین فروع ایمان است. بدانید هر کس برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمنی ورزد و برای خدا ببخشد و به خاطر خدا دریغ کند، از برگزیدگان خداست.14

رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله و به کارگیری اصل محبت

پیامبر اکرم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله در اداره امور جامعه، بیش از هر چیز از رحمت و محبت بهره می‏ گرفت. خداوند نیز به این نکته اشاره می‏کند که آن حضرت در مدیریت خود، از محبت، مدارا و ملایمت به نیکویی بهره گرفته و همین امر موجب موفقیت او در جذب مردم شده است. در قرآن کریم می‏ خوانیم:
به سبب لطف و رحمت الهی، تو بر ایشان (مردم) نرم‏دل شدی [و] اگر تندخو و سخت‏دل بودی، آنان از اطراف تو پراکنده می ‏شدند… . (آل عمران: 159)
تاریخ نیز گویای این حقیقت است که محبت و گذشت پیامبر خدا در مدیریتش، بسیاری از مشکلات زمان را حل کرد. گفتنی است این رحمت و محبت نبوی، افزون بر آنکه عنایت خاص خداوند است، با نظام هستی که خداوند آن را بر اساس محبت و رحمت خویش آفریده است، هماهنگی کامل دارد. خداوند در توصیف رحمت خود می‏فرماید: «کَتَبَ علی نَفْسِهِ الرَّحمَةَ؛ [خداوند] مهر و رحمت را بر خود مقرر داشته است.» (انعام: 12) و در آیه‏ای دیگر می‏فرماید: «پروردگارتان، مهر و رحمت را بر خود مقرر داشته است». (انعام: 54)
نظام هستی بر اساس رحمت الهی آفریده شده است و اداره می‏ شود. ازاین‏رو، شیوه مدیریت همه پیامبران الهی به ویژه رسول اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله که جلوه کامل رحمت و محبت الهی است، بر اساس مهرورزی و محبت به انسان‏هاست.

پیامبر رحمت

با توجه به نقشی که محبت در پیشبرد اهداف دارد، خداوند از همان آغاز، به ضرورت وجود این ویژگی در رهبران الهی توجه خاص داشته و با همه پیامبران و اولیای خویش در این‏باره سخن گفته و به آنان استفاده از این شیوه را سفارش کرده است. خداوند درباره رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله می‏فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلّا رَحْمَةً لِلْعالَمینَ؛ ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.» (انبیاء: 107) بنابراین آیه، برانگیخته شدن رسول اکرم صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله، رحمتی از جانب خداوند برای مردم است. رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله با توجه به این آیات فرمود: «اِنّما بُعثتُ رَحمَةً؛ من [به ‏عنوان ]رحمتی برای جهانیان برانگیخته شدم.»15 از علی علیه‏ السلام نیز روایت شده است:
از پیامبر اکرم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله درباره سنّت ایشان پرسیدم، فرمود: «و الحبُّ اساسی؛ محبت، اساس [سنت] من است».16

مهربانی پیامبر خدا در قرآن

در آیات بسیاری از قرآن کریم، به مهر و محبت پیامبر اکرم صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله اشاره شده است. یکی از آیاتی که خداوند در آن، به صفت رحمت و مهربانی پیامبر اشاره می‏ کند، این آیه است:
هر آینه، پیامبری از خود شما به سویتان آمد که رنج‏های شما بر او سخت است و بر هدایت شما اصرار دارد و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است. (توبه: 128)
خدای متعال می ‏فرماید ما رسولی از جنس شما، برای هدایتتان فرستاده ‏ایم که به سبب محبت فراوانش به شما، نمی‏ تواند ناراحتی و پریشانی و گمراهی شما را تحمل کند و از دیدن گرفتاری‏تان بسیار ناراحت می‏شود. اگر وی بر هدایت شما اصرار می‏ ورزد و در این راه، رنج‏هایی را تحمل می‏کند، فقط برای نجات شما از چنگال گمراهی، ستم، گناه و بدبختی است. او به دلیل مهری که به انسان‏ها دارد، هدایت و سعادت‏مندی آنها را می‏خواهد. حتی اگر پیامبر، مسلمانان را به جهاد تشویق می‏کند یا با منافقان به جنگ و مخالفت برمی‏خیزد یا مشرکان را از کارهایشان بازمی‏دارد، همه به سبب علاقه ‏ای است که به سربلندی و عزت‏مندی انسان‏ها دارد. اگرچه هر یک از این کارها نشان‏دهنده محبت و رحمت پیامبر اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله است، ولی خداوند در پایان آیه، به مهربانی پیامبر نسبت به مؤمنان اشاره می ‏کند. اگر آموزه‏ های دشوار یا به ظاهر، زحمت آفرین اسلام به دقت بررسی گردد، نشانه ‏هایی از محبت و لطف رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله در آن به چشم می‏ خورد؛ زیرا هر کدام از این آموزه‏ها، به نوعی در تأمین سعادت و کمال انسان نقش دارند.
رسول اکرم صلی‏ الله ‏علیه‏ و‏آله برای هدایت مردم چنان خود را به زحمت می ‏انداخت که خداوند تبارک و تعالی خطاب به وی می‏فرمود: «گویی می‏خواهی به این دلیل که آنها ایمان نمی‏آورند، جان خود را از شدت اندوه از دست بدهی.» (شعراء: 3 و کهف: 6) از مضمون این آیات به خوبی روشن می‏شود که علاقه‏ مندی پیامبر به سعادت و نجات انسان‏ها، تا چه اندازه کار رسالت را بر وی دشوار کرده است. ازاین‏رو، خدای متعال، به او هشدار داده است مبادا از شدت اندوه و اهتمام به حال مردم، خود را از بین ببرد.

ریشه مهربانی به مردم

همه کسانی که زمان رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله را درک کرده ‏اند، به این حقیقت اعتراف دارند که آن حضرت، دل‏سوزترین و با محبت‏ترین افراد نسبت به مردم بود. انس بن مالک در توصیف آن حضرت می‏گوید: «کانَ رَسولَ اللّه‏ صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله مِنْ اَشَدِّ الناسِ لُطْفا بالنّاس؛ رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله، بیشترین لطف و محبت را به مردم داشت.»17 سیره ‏نویسان درباره این ویژگی پیامبر نوشته‏ اند: «پیامبر اکرم صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله قلبی رئوف داشت و نسبت به همه مسلمانان، مهربان بود.»18 امیرمؤمنان علی‏ بن ابی‏طالب علیه ‏السلام نیز در این ‏باره فرموده است: «کانَ أَلیَنَهم عَریکةً؛ [پیامبر خدا] نرم‏خوترین مردم بود».19
حال مهم‏ترین پرسشی که درباره محبت و مهربانی رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله پیش می‏ آید، این است که منشأ این همه لطف و مهربانی چیست؟ در پاسخ می ‏توان گفت عشق آن حضرت به انسان‏ها، لازمه و نتیجه محبت به خداست. پیامبر، حبیب خداست و لازمه این محبوبیت، محبت وی به خداست. به اعتقاد عارفان، حب به یک شی‏ء، حب به آثار آن نیز هست. هر اندازه محبت به خدا بیشتر باشد، مهربانی و محبت به خلق خدا نیز بیشتر خواهد بود. ازاین‏رو، همه مردم برای رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله، به منزله فرزندان و خویشانش بودند. امام خمینی رحمه‏ الله در این‏ باره می‏ نویسد:
راستی، چرا پیغمبر خاتم از ایمان نیاوردن مشرکان، آن‏گونه تأسف و تأثر داشت؟… [این ناشی از] عشق به خدا [بود] که عشق به خدا، عشق به جلوه ‏های او نیز هست… . [پیامبر]، سعادت همه را می‏خواست و برای سعادت همه مبعوث شده بود.20
پیامبر خدا می ‏دانست که خدای متعال، مهربان است و مهربانی را دوست دارد.21 ایشان نه تنها خود به انسان‏ها و دیگر آفریده ‏های خدا مهر می‏ ورزید، بلکه مردم را نیز به این کار تشویق می‏ کرد و می‏فرمود: «خدای رحمان به مهربانان مهربانی می ‏کند. پس با آنان که در زمین هستند، مهربان باشید تا آنان که در آسمانند، بر شما رحمت آورند.»22 نیز می‏فرمود: «مَنْ لایَرحُم النّاس لایرحَمُهُ اللّه‏؛ هر کس نسبت به مردم رحمت ندارد، رحمت خدا شامل حالش نم ی‏شود.»23 در کلامی دیگر، به انسان‏ها تأکید می‏کند:
محبوب‏ترین و نزدیک‏ترین شما به من در روز قیامت، خوش‏ خلق ‏ترین شماست؛ آنان که با مردم انس و الفت می‏ گیرند و مردم نیز با آنان انس و الفت می‏گیرند.24

مهربانی رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله در ماجرای فتح مکه

مشرکان قریش در مکه، از هیچ آزاری به رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله و یارانش فروگذار نکردند، ولی برخورد مهربانانه پیامبر، بیست سال پس از هجرت و هنگام فتح مکه به دست لشکر اسلام، دشمنان را تحت تأثیر قرار داد. رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله و یارانش، نه اموال مکیان را غارت کردند، نه آنها را به اسارت گرفتند و نه از آنان غنیمت خواستند. این رفتار محبت‏ آمیز پیامبر، دل‏سخت‏ ترین دشمنان اسلام را نیز نرم کرد.
نقل می‏ کنند رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله پس از فتح مکه، وارد کعبه شد و در آنجا نماز گزارد. سپس خطبه‏ ای خواند و از مردم مکه پرسید: «بر ما چه گمان می‏ برید؟ فکر می‏ کنید با شما چگونه رفتار می‏ کنیم؟» سهیل بن عمرو گفت: «گمان نیکی و گفتار نیک از شما داریم. تو برای ما، برادری جوان‏مرد و عموزاده ‏ای بزرگواری که اکنون بر ما پیروز شده ‏ای [امیدواریم از ما درگذری و به بزرگواری و مهربانی با ما رفتار کنی].» حضرت فرمود: «برادرم، یوسف گفت: امروز بر شما ملامتی نیست».25
نقل است پیامبر خدا چنان با رحمت و محبت با اهل مکه رفتار کرد که جای هیچ کینه و سرسختی برای آنان باقی نگذاشت. عبداللّه‏ بن عباس نقل می ‏کند که رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله به مردم مکه فرمود: «ای اهل مکه که مرا رنجانیده و تکذیب کرده و مرا از زاد و بوم خودم بیرون رانده ‏اید! گمان می‏برید که من با شما چه خواهم کرد؟» چون آنها خواستار بخشش و رحمت از جانب حضرت شدند، رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله به آنها فرمود: «بروید که همگی آزاد شدگانید».26
با این سخن پیامبر رحمت، برخی اصحاب که روز فتح مکه را فرصت مناسبی برای انتقام‏جویی از ستمگران قریش می‏دانستند، از تصمیم خود منصرف شدند؛ زیرا رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله خطاب به آنها فرمود: «امروز روز انتقام نیست، بلکه روز محبت و مهربانی است.» با این حرکت رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله، همه مردم مکه به جز انسان‏های سخت و شقی، به آن حضرت علاقه‏ مند شدند و کینه‏ های گذشته را فراموش کردند و از آنجا که لازمه محبت، تبعیّت است، از رهنمودهای رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله پیروی کردند و اسلام آوردند.

محبت در سیره جانشینان پیامبر اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله

جانشینان پیامبر در اداره امور، به همان شیوه نبوی رفتار می‏ کردند. آنان نیز همانند رسول خدا صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله، اصل دانش و اساس رحمت و محبت بودند.27 امام صادق علیه ‏السلام دراین ‏باره به عماربن ابی ‏احوص این‏گونه فرمود:
بر مردم فشار نیاورید. آیا نمی‏دانی که حکومت‏داری و روش اداره امور بنی ‏امیه، به زور و شمشیر و فشار و ستم بود، ولی حکومت‏داری و روش اداره امور ما با نرمی، مهربانی، متانت و حسن معاشرت [همراه] است. پس کاری کنید که مردم به دین و آیین شما علاقه‏مند شوند.
امیرمؤمنان علی علیه ‏السلام در دستوری به یکی از کارگزارانش می ‏فرماید:
… درشتی را با پاره‏ای نرمی در هم آمیز و هرجا که مدارا شایسته است، مدارا کن. با مردم فروتن باش و روی، گشاده دار و نرمش را نسبت به آنان نصب العین (شیوه همیشگی) خود گردان.28
امام علی علیه‏ السلام بارها می ‏فرمود: «هر کس با ملایمت و مهربانی با مردم رفتار کند، پیروز می ‏شود».29
فضیل بن عثمان می‏گوید: از امام صادق علیه‏ السلام شنیدم که فرمود: «کسی که در کارهای خویش (سیاست)، مدارا و مهربانی در پیش گیرد، به آنچه از مردم می‏ خواهد، دست می‏ یابد».30
حضرت علی علیه ‏السلام به قیس بن سعدبن عباده که از جانب ایشان به استانداری مصر منصوب شده بود، فرمود:
اِرفَق بالخاصَّةِ و العامَّةِ فاِنَّ الرِفقَ یُمْنٌ.31
با همگان چه خواص و چه عوام، از سر مدارا و ملایمت رفتار کن؛ زیرا مدارا و ملایمت، مایه یمن و برکت است.

پی‌نوشت‌ها:

1. مدیریت رفتار سازمانی، ص 92.
2. غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 372.
3. میزان الحکمه، ج 4، ص 585.
4. غررالحکم و دررالکلم، ج 1، ص 22.
5. همان، ج 2، ص 189.
6. بحارالانوار، ج 75، ص 269.
7. اصول کافی، ج 2، ص 125، ح 5.
8. خصال، ص 21، ح 74.
9. کنزالعمال، ح 44147.
10. بحارالانوار، ج 70، ص 25.
11. غررالحکم و دررالکلم، ح 3540.
12. کنزالعمال، ح 24688.
13. عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 291.
14. اصول کافی، ج 2، ص 125، ح 3.
15. الوفاء باحوال المصطفی، ج 2، صص 421 و 439.
16. الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ج 1، ص 18.
17. حلیة الاولیاء، ج 6 ، ص 26.
18. التاریخ الکبیر، ج 4، ص 211.
19. مکارم الاخلاق، ص 18.
20. جلوه‏های رحمانی، ص 34.
21. بحارالانوار، ج 74، ص 394.
22. مستدرک الوسائل، ج 9، ص 54.
23. همان، صص 55 و 56.
24. بحارالانوار، ج 71، ص 387.
25. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 60.
26. سیره ابن هشام، ج 4، ص 32.
27. انساب الاشراف، ج 2، ص 385.
28. نهج ‏البلاغه، نامه 46.
29. غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ص 158.
30. اصول کافی، ج 2، ص 120.
31. الغارات، ص 127.

صفحات: 1· 2