سیمای حوزه

عاشقان بُستان جان‌بخش دعا را بنگرید

این دو نور عالم آراى خدا را بنگرید

باده نوشان مِى قالوا بلى را بنگرید

وجه صادق را، جمال مصطفى را بنگرید

میلاد پیامبر مهر و رحمت، حضرت محمد مصطفي ^{صلي الله عليه و آله} و رئيس مذهي شيعه، امام جعفر صادق ^{عليه السلام} مبارک باد

بدون ترديد امام صادق(ع) در ميان ائمه معصومين(ع) بيشترين نقش و تاثيرگذاري را در تقويت نهضت نرم افزاري و توليد علم داشته و با استفاده از شرايط زماني و مكاني و مقتضيات محيطي دوران بني اميه و بني عباس بيشترين شاگردان عرصه هاي مختلف علمي را تربيت و به عالم انسانيت عرضه نمودند. اينكه امام صادق(ع) چگونه اين نهضت را شروع كرده و مباني و شاخصه هاي اين حركت تمدن ساز از چه اوصاف و ويژگي هايي برخوردار بوده سلسله مباحثي است كه نگارنده در مقام تحليل و تبيين آنها برآمده است. اينك با هم آن را از نظر مي گذرانيم.

جامعيت اسلام در پاسخگويي به نيازها

رسالت اسلام به عنوان دين كامل و تمام، دراين است تا هرآن چه را كه انسان براي دست يابي به كمال و سعادت دو جهان نياز دارد، فراهم آورد. به اين معنا كه گزاره ها و آموزه هاي ديني به عنوان كامل كننده دستاوردهاي عقلاني و رهيافت عقلايي عمل مي كند و در حوزه هايي كه امكان دسترسي آن براي عقل فراهم نيست، وارد شده و افزون بر شناخت، راهكارهايي نيز براي عمل و يا برونرفت از مشكلات و معضلات ارايه مي دهد. از اين رو، اسلام به عنوان «دستگاه معرفتي» و «دستگاه حقوقي و قانوني» گزاره هاي معرفتي و نظريه هاي علمي و توصيه هاي علمي و آموزه هاي دستوري، در همه حوزه هاي زندگي انسان مومن حضور جدي خود را اعلام مي كند. حوزه اي نيست كه اسلام در آن وارد نشده باشد؛ زيرا دين اسلام، ديني با جامعيت يك مكتب فلسفي و حقوقي و نظامي با دستگاه هاي قانون گذاري و اجرايي است.
قرآن و اسلام با چنين بينش و نگرشي وارد زندگي مردمان حجاز شد و از قبايل پراكنده فاقد هرگونه مدنيت و دولت، امتي داراي حكومتي مقتدر و نهادهاي قانوني و قضايي و اجرايي پديد آورد و براي تثبيت و مشروعيت سياسي آن، دستگاه معرفتي ويژه اي را پي ريزي كرد تا حضور خود را در همه حوزه ها و عرصه هاي زندگي توجيه پذير و مقبول سازد. اين گونه است كه مسلمان مومن براين باور است كه دين اسلام ديني جامع، كامل و تمام است. البته اين بدان معنا نيست كه اسلام به همه پرسش ها و نيازهاي مردم پاسخ داده و يا مي دهد؛ زيرا پرسش هاي انسان فراتر از آن است كه در يك دين و يا كتابي آورده و پاسخ داده شود. از اين روست كه اسلام مدعي پاسخ گويي به نيازهايي است كه در درون ثابتات قرار مي گيرد و اين امور ثابت به گونه اي است كه فراتر از زمان و مكان و تاريخ است و انسان بماهو انسان همواره در همه زمان ها و مكان ها با آن درگير است؛ اما آن چه را به اقتضاي زمان و مكان به عنوان نياز و ضرورت، خود را نشان مي دهد، نيازهايي نيست كه بتوان آن ها را نيازهاي اصلي انسان دانست كه عقل انساني ناتوان از حل آنها باشد. به اين معنا كه انسان عاقل مومن با توجه به نيازهاي ثابت، پاسخ هاي ثابت و كلي از دين دريافت كرده است و نسبت به نيازهاي متغير مي تواند با عطف آنها به نيازهاي ثابت و پاسخهاي ثابت ديني امكان حل عقلايي آنها را فراهم آورد.
ويژگي نهضت نرم افزاري و توليد علم پيامبر(صلی الله علیه و آله)

پيامبر(ص) با ايجاد نهضت نرم افزاري و توليد علم در جامعه بدوي مكه و مدينه توانست زمينه را براي آموزش گروه ها و افرادي در جامعه فراهم آورد كه بتوانند با توجه به اصول كلي اسلامي و عقلايي، پاسخ هايي را براي برونرفت از مشكلات و دست يابي به اهداف بلند انساني يعني سعادت با دو مولفه آرامش و آسايش فراهم آورند. هدف پيامبر(ص) از ايجاد چنين «دستگاه معرفتي» و نهضت نرم افزاري و توليد علم، ايجاد تمدن اسلامي مبتني بر اهداف عالي اسلام بود كه بر پايه فطرت انساني و عقلانيت بشري استوار شده بود.تمدن اسلامي كه پيامبر(ص) در مدينه پايه هاي آن را ريخت، به زودي رشد كرد و امتي بزرگ با تمدني شكوفا و پيشرفته را پديد آورد كه تا سده ها به عنوان نمونه و الگو در جهان آن عصر شناخته و معروف بود و امت ها و ملت ها خواهان بهره مندي از آن بودند و دانشمندان و دانشجويان خويش را براي بهره گيري از آن به مناطق تمدن اسلامي اعزام مي كردند.
بازخواني سيره امام صادق(علیه السلام) در عصر نهضت علمي

امام صادق(ع) در عصري مي زيست كه تلاش هاي پيامبر(ص) در حوزه تمدن سازي به بار نشسته بود و تمدن اسلامي در همه حوزه ها رشد و شكوفايي چشم گيري يافته بود. آموزه هاي قرآني نسبت به شناخت جهان و تفكر و تدبر در آيات زميني انگيزه اي شد تا دانشمندان علوم مختلف در همه چيز به توليد علم بپردازند و دانش و نهضت بزرگ علمي را در مناطق اسلامي پديد آورند.سرازير شدن انديشمندان و دانشمندان مناطق ديگر به جهان اسلام و ورود تفكرات و فرهنگ هاي مختلف، بيان گر نشاط و فعاليت روز افزون جهان اسلام بود.با اين همه، همواره براي هر نهضت علمي و حركت انساني خطرهايي وجود دارد كه بدون آسيب شناسي، امكان تداوم و استمرار نهضت فراهم نخواهد بود.
نهضت علمي و نرم افزاري كه پيامبر(ص) با تلاش بيست و سه ساله آغاز كرد و اكنون در بسياري از ابعاد و حوزه ها خود را نشان مي داد، با مشكلي جدي از درون رنج مي برد. اين خطر همواره وجود دارد تا شاخصه هاي اصلي ايجاد نهضت و پايداري آن دستخوش تغيير و دگرگوني گردد و ملاك ها و معيارهاي ديگري به عنوان معيارهاي اصلي جايگزين گردد، به گونه اي كه نهضت علمي را دچار بيماري، بحران و در نهايت نابودي سازد. از اين رو، هر نهضت علمي و تمدني و فرهنگي، نيازمند نقد علمي و بازخواني و بازتوليد است. اين باز توليد با توجه به نيازهاي زماني و مكاني و نيز مقتضيات عصري، خود را برهر مجموعه علمي اي تحميل مي كند. نهضتي كه نتواند خود را با دگرگوني ها و مقتضيات و نيازهاي عصري هماهنگ و سازگار گرداند، در نهايت دچار بحران و فروپاشي مي گردد.امام صادق در زماني مي زيست كه اوج بهره گيري و بهره مندي از نهضت نرم افزاري و توليد علمي بود كه حضرت رسول اكرم(ص) صدسال پيش آغاز كرده بود و اكنون به بار نشسته و آثار و ثمرات خود را مي نماياند. آن حضرت دريافت كه نهضت علمي اگر مورد تحليل، بازخواني، نقد علمي و حتي بازسازي و باز توليد در برخي از حوزه ها قرار نگيرد، به زودي دچار بحران مي گردد و معيارهاي نادرست و آسيب زا، معيارهاي اصلي و موثر را از كار مي اندازد.
چيستي نهضت نرم افزاري و توليد علم

پرسشي كه در اين جا پيش از پرداخت به نقش و كاركرد امام صادق(ع)، خودنمايي مي كند، مساله نهضت نرم افزاري و توليد علم و مفهوم شناسي آن است. پرسش اين است كه از نرم افزار و توليد علم چه معنا و مفهومي اراده شده است؟ آيا در عصر امام صادق(ع) و يا حتي پيامبر(ص) چنين انديشه و مساله اي وجود داشته است؟ آيا هدف پيامبر(ص) و امام صادق(ع) مي تواند ايجاد نهضت نرم افزاري و توليد علم و تمدن سازي باشد؟
روشن است كه مساله توليد علم، مساله زمان ما نيست. مساله انسان است. انسان از زماني كه در زمين مستقر شد و خود را در طبيعت يافت، نيازهايي او را در برگرفت كه نمي توانست آن ها را بي پاسخ بگذارد انديشه و رويكرد حل نيازها و رفع مشكلات، او را به تعقل و يافتن راهكارهايي براي شناخت عوامل و متغيرات موثر كشاند و رهيافت هايي را براي رفع نيازها و حل معضلات جستجو كرد.
رهيافت هايي كه انسان به تجربه و آزمون خطا و تصحيح به دست آورد، همان توليد علم است.در حقيقت توليد علم يعني يافتن راه هايي براي رهايي از مشكلات و رفع نيازها و شناخت پيراموني و دست يابي به آسايش و آرامش كه خود را به اشكال مختلف در عرصه زندگي بشر نشان مي دهد.پيامبر اكرم(ص) نيز به عنوان انساني كامل كه خود را با مشكلات فردي و جمعي بي شماري رو به رو مي ديد و از همه مهم تر خود را موظف به حل آن ها مي دانست، به مساله نهضت توليد علم و تمدن سازي و ايجاد آسايش و آرامش براي انسان ها در هر دو جهان، توجه ويژه اي مبذول داشت. اين مساله چنان ذهن و فكر پيامبر(ص) را مشغول مي داشت كه خداوند در قرآن وي را به جهت به رنج انداختن در راه رفع و دفع مشكلات مردم سرزنش مي كند و از وي مي خواهد كه در حد توان و قدرت و استطاعت در اين عرصه ها وارد شود و خود را به رنج مضاعف نيافكند: لعلك باخع نفسك علي…
بنابراين دغدغه مردم و جامعه يكي از اصلي ترين دغدغه هاي پيامبر(ص) بود. از اين رو براي حل مشكلات مادي و معنوي مردم تلاشي جانكاه را در پيش گرفت و خود را بيش از اندازه به رنج و زحمت افكند.آموزش و تعليم و تربيت و تزكيه در همه حوزه ها، ايجاد كلاس هاي سوادآموزي و كارگاه هاي علمي و عملي، راه اندازي نهادهاي قانوني، قضايي و دولتي و نيز ايجاد نهادهاي نظامي و انتظامي و دستگاه هاي ديگر مرتبط با امور اجتماعي و سياسي و علمي، تلاشي بود كه پيامبر(ص) براي پاسخ گويي به اصول اساسي انسان در زندگي بر خود تحميل كرد و در اين راه از هيچ كوششي فروگذار نكرد.
نهضت يا جنبش نرم افزاري و توليد علم، در حقيقت حركت و جنبشي برخاسته از نگرش نخبگان جامعه به منظور توليد علم، نظريه پردازي و تمدن سازي است تا در پرتو آن انسان بتواند به كمال و سعادت دنيا و آخرت نايل گردد. در حقيقت هدف از جنبش توليد علم توسعه مرزهاي علم و يافتن راهكارهاي گوناگون جهت برون رفت از مشكلات و معضلات مادي و معنوي انسان و جامعه است. از اين رو توليد نظريه هاي كاربردي از اهداف اصلي جنبش توليد علم است.آن چه پيامبر(ص) و امام صادق(ع) بر آن تاكيد مي ورزيدند، نظريه پردازي روشمند و مبتني بر اصول ثابت وحياني بود تا در جامعه پذيري و تمدن سازي به بهترين شيوه موثر باشد و تغييرات اجتماعي و تحولات عميق و بنيادين را در ساخت و نيز ساختارهاي جامعه ايجاد كند. پيامبر(ص) در انديشه اين بود تا با ايجاد يك دستگاه معرفتي كامل، پاسخگوي نيازهاي انسان در همه حوزه ها و زمينه هاي بشري باشد. از اين رو، تنها در انديشه تاثيرگذاري در حوزه ها و قلمروهاي فكري و يا ديني يا حتي علوم انساني و اجتماعي نبود، بلكه در همه علوم نظري و تجربي و علوم پايه عمل مي كرد. آيات بسياري در قرآن به حوزه هايي اشاره دارد كه مي توان آن ها را به آساني در مجموعه علوم تجربي و نظري و علوم پايه دسته بندي كرد. هر چند كه در نهايت به عنوان هدف اصلي در همه حوزه ها، توحيد مدنظر است ولي هرگز توحيد و هدايت به سوي سعادت، به معناي ناديده گرفتن هدف خلقت انسان در زمين نيست. قرآن از اهداف حضور انسان در زمين، مساله عمران و آباداني زمين را مطرح مي سازد و مي فرمايد: هوالذي انشاء كم في الارض ليستعمروا فيها؛ او كسي است كه شما را در زمين ايجاد كرد تا در آن به آباداني بپردازيد.
اين انديشه به معناي وظيفه شناخت زمين و به كارگيري و نيز بهره مندي از امكانات آن است. اين كه خداوند زمين و آسمان ها را مسخر انسان گردانيده است و همه در تحت تسخير انسان هستند، معنايي جز وجوب بهره گيري از زمين و آسمان نيست. اين معنا تحقق و صورت خارجي نمي يابد مگر آن كه انسان درباره زمين و امكانات آن شناخت كامل و جامعي به دست آورد و راه را براي بهره گيري از آن فراهم آورد. براي رسيدن به اين مقصود، نيازمند دستگاه معرفتي خاص است كه اين نيز به جز از طريق ايجاد نهضت فراگير توليد علم و بسترسازي براي تمدن سازي امكان پذير نيست.
شاخصه هاي تمدن سازي در انديشه امام صادق(علیه السلام)

امام صادق(ع) همانند جد بزرگوارش در برنامه خويش در مساله توليد علم و تمدن سازي، مولفه ها و شاخصه هايي را در نظر داشت كه نمي توانست از آن عدول كند. آن حضرت(ع) براي رسيدن به تمدن مطلوب اسلامي كه ما اكنون از آن به تمدن سازي شيعي و يا تمدن سازي اسلام ناب محمدي(ص) مي شناسيم، بر شاخصه هايي تاكيد ورزيد كه اكنون نيز مي بايست در تجديد نهضت توليدعلم و جنبش تمدن سازي و بازسازي تمدني از آن بهره مند شويم. از نظر امام صادق(ع) نهضت نرم افزاري مي بايست بر دو پايه اصلي تعقل و تعبد قرار گيرد. اصولا نهضتي دربعد انساني و تمدن سازي موفق و مطلوب است كه انسان را چنان كه هست بشناسد و او را موجودي تك بعدي به شمار نياورد. از اين رو، همان اندازه كه ناديده گرفتن معنويت و ابعاد روحي و رواني انسان، به معناي شكست نهضت توليد علم و تمدني و هر طرح و پروژه ديگري است. ناديده گرفتن تعقل و ابعاد عقلاني و عقلايي نيز بهره اي جز اين نخواهد داشت.
انسان موجودي است كه مي بايست آرامش را در تعبد و آموزه هاي وحياني بجويد و آسايش را با تعقل و به كارگيري عقل و عقلانيت و اين پيامبر دروني فراهم آورد.آرامش و آسايش دو مولفه اصلي سعادت بشري است. اين دو مولفه دو بخش و دو بعد انساني را تامين مي كند. پس براي رسيدن به آرامش، نيازمند وحي و آموزه هاي وحياني يعني تعبد است و براي رسيدن به آسايش نيازمند آن است تا از عقلانيت به درستي بهره مند گردد و آن را به خوبي به كار گيرد. از اين روست كه امام صادق(ع) همچون پيامبر اكرم(ص) بر عقلانيت و بهره گيري از آن تاكيد مي ورزيد؛ چنان كه در كتاب اصول كافي احاديث بسياري درباره ارزش و اهميت عقل و جايگاه آن از آن حضرت(ع) نقل شده است. در نگرش و بينش امام صادق(ع) هرجا عقل باشد، دين و حيا به عنوان دو همراه هميشگي و جدايي ناپذير حضور جدي دارند و هر جايي كه عقل نيست نبايد در جستجوي دين و حيا بود و سراغ آن را گرفت.
آن حضرت درباره تعبد نيز به شدت با انديشه و بينش قياس گراي ابوحنيفه درگير مي شود و كساني كه در دين سخن از قياس و تمثيل عقلايي براي رسيدن به توصيه ها و آموزه هاي دستوري وحياني (اخلاقي، حقوقي، وجوب و حرمت) مي زنند، مردود و يار و ياور شيطان و اهل آن دانسته و مي فرمايد: اول من قاس فهو ابليس؛ نخستين كسي كه قياس كرد ابليس بود.از ديگر شاخصه هايي كه آن حضرت (ع) براي توليد علم مبتني بر اصول وحياني و عقلاني بيان مي دارد و بر آن باور دارد، فرهنگ سازي است. به نظر آن حضرت نمي توان بدون فرهنگ سازي از جامعه اميد داشت تا به اصول علمي علاقه مند باشد و در راستاي تمدن سازي اقدام به تلاش علمي و كوشش عملي نمايد. از اين جاست كه مساله ارزش علم و دانش آموزي در نظر آن حضرت (ع) بسيار مهم جلوه مي كند و روايات بسياري در ترغيب و تشويق علم آموزي از آن حضرت وارد مي شود. در اين راستا امام صادق (ع) خود به ايجاد كلاس هاي متعدد آموزشي و كارگاه هاي علم آموزي اقدام مي كند.
به نظر امام صادق (ع) علم مي بايست پويا، اثرگذار، كاربردي و پاسخ گو باشد. از اين روست كه در دانشگاه آن حضرت (ع) كه اختصاص به علم خاصي نداشت و همه علوم و فنون رايج تدريس مي شد، نه تنها پويايي و اثرگذاري، اصل است بلكه تاكيد بر كاربردي و پاسخ گو بودن به نيازهاي عصري، اصل اساسي و شاخصه اصلي است.
شاگردان آن حضرت (ع) از جابربن حيان شيميدان گرفته تا هشام بن حكم كلامي تا زراره بن اعين فقيه و حقوقدان، با توجه به اين شاخصه ها عمل مي كنند. دانشگاه چهار هزار نفري آن حضرت تاكيدي است بر اصل فراگيري علوم و ايجاد فرهنگ سازي عمومي در همه دانش هاي تمدن ساز و موثر.به نظر امام صادق (ع) جوامع، همواره در پويايي و پويش به سر مي برند و نيازها و مسايل آنها دگرگون و نو مي شود، از اين رو، جنبش توليد علم و نهضت نرم افزاري بايد پويا باشد تا بتواند با توجه به مقتضيات زمان و مكان و نيازهاي متغير انسان و جوامع عمل كند؛ از اين روست كه به شاگردان خود پاسخ هايي را مي آموزد كه متناسب با دانش هاي عصري آن روز است و به شاگردان تعليم مي دهد كه روش پاسخ گويي مي بايست با توجه به شرايط فردي و يا جمعي و نيز با هدف حل مشكلات و معضلات بشري باشد.
از ديگر شاخصه هاي جنبش توليد علم اين است كه بايد به عنوان يك «نهاد» از ثبات و تداوم برخوردار باشد. اگر توليد علم نهادينه نشود، هرگز توليد نرم افزاري به اندازه نيازها و نيز در راستاي پاسخ گويي به مسايل جامعه نخواهد بود. نهادينه كردن جنبش اين است كه توان بالقوه بايد را به فعليت رساند و موانع را از پيش روي جامعه بردارد. براي نهادينه سازي توليد علم، آن حضرت (ع) تشكيلات علمي منسجمي را پايه ريزي كرد. براي تامين نيازهاي مالي با استفاده از خمس و ديگر امكانات مادي، دانشمندان جوان را در راستاي توليد علم واقعي مبتني بر اصول شيعي بسيج نمود. اين اقدام امام صادق (ع) موجب شد تا حركت هاي علمي فرد محور نشود و با از دست رفتن دانشمندي، علم به قهقرا نرود، بلكه ديگر شاگردان آن را ادامه دهند و به نهايت و بلوغ رسانند. چنين است كه پس از مرگ هر شاگردي آن علم را به شاگردان ديگر منتقل كرده و دانشمندان شيعي در همه علوم سرآمد روزگار مي گردند. اگر به كتاب هايي كه به عنوان « الاوايل» و يا مانند آن مراجعه شود مي توان دريافت كه بيشتر علوم و دانشها از توليدات شاگردان مكتب امام صادق (ع) است. در گزارش هاي تاريخي از جابربن حيان به عنوان بنيانگذار علم شيمي و از ابن هشام به عنوان بنيانگذار علم اصول و مانند آن ياد مي شود كه بيانگر ميزان نقش امام صادق (ع) در ايجاد نهضت علمي توليد توليد علم و تمدن سازي است.
امام صادق (علیه السلام) و بازتوليد علم

در انديشه و بينش امام صادق (ع) ترس و خطر اين كه علم به بيراهه رود و از اهداف اصلي خود منحرف شود، ترس روشن و پرواضحي است. نمي توان اميد داشت كه علم در مسير خود حركت كند و به بيراهه در اهداف و مقصد نرود. سوء استفاده از علم همواره وجود داشته و دارد، چنان كه علم بدون نقد، تحليل و بازتوليد، هرگز به كمال نمي رسد. در بينش امام صادق (ع) براي رسيدن به علم كامل، مفيد و كاربردي و سازنده، لازم است همواره از همه جهات موردنقد و بررسي و باز توليد قرار گيرد تا به بيراهه نرود و در راستاي اهداف ضد بشري به كار گرفته نشود. علم بررسي و تحليل مي شود تا نقاط ضعف و عدم كاربردي بودن آن شناخته و دانسته شود. باز توليد مي شود تا با توجه به نيازها و مقتضيات روز و مكان، خود را هماهنگ و سازوار گرداند، در غير اين صورت علم از هدف تاثيرگذاري و سازندگي خود دور شده و هرگز به كمال خود نمي رسد.
امام صادق (ع) در روايات بسياري به اين مهم و شاخصه ها توجه داشته و اهتمام مي ورزد. از اين رو همواره آثار علمي گذشتگان را نقد مي كند و اشكالات و نارسايي هاي آن را باز مي نماياند. علوم موجود زمانه خود از فلسفه و كلام و نجوم و ادبيات و فقه و قانون و نظام هاي حكومتي را نقد و بررسي و تحليل مي كند و نقاط ضعف و قوت ها آن ها را مي نماياند و با باز توليد علوم موجود زمانه، مي كوشد تا كارآيي آن ها را حفظ يا افزايش دهد.
نگاهي گذرا به گزارش ها و روايات و اخبار مي تواند اين مطلب را به خوبي نشان بدهد و معلوم كند كه آن حضرت (ع) تمدن اسلامي را چنان قدرتمند و سازنده و پويا نمايد كه آثار آن تا سده هاي چهارم و پنجم هجري بر جاي ماند. افسوس كه از سده پنجم و ششم اين اصول و شاخصه ها ناديده گرفته شد و معيارهايي كه آن حضرت (ع) درباره نهضت نرم افزاري و توليد علم و تمدن سازي تبيين و تحليل نموده موردتوجه و اهتمام قرار نگرفته است. اين گونه است كه از اين سده، غرب و تمدن غربي با بهره گيري از روش هاي تجربي و آزمايشگاهي آموخته شده از تمدن اسلامي، به پيشرفت هاي شگرفي دست يافت و امت و تمدن اسلامي راه قهقرا را در پيش گرفت. بنابر اين براي رسيدن به نهضت توليد علم و تمدن سازي مدرن لازم است شاخصه هاي مطرح شده از سوي امام صادق (ع) دوباره موردتوجه و بازخواني قرار گيرد و دستگاه معرفتي جامعه اسلامي برپايه تعبد و عقلانيت بازسازي شود.

نويسنده:فرشته محیطی
منبع:روزنامه كيهان

«یا ایها النبی انا ارسلناک شاهداً و مبشراً و نذیراً و داعیاً الی الله باذنه و سراجاً منیراً» (1)
در قرآن کریم، آخرین کتاب الهی و معجزه ماندگار آخرین سفیر پروردگار، از آن حضرت با خطابهای گوناگون یاد شده است و گاه عبارات «یا ایها الرسول»، «یا ایها النبی»، «یا ایها المدثر» و «یا ایها المزمل»، بکار گرفته شده است و گاه از عنایات الهی نسبت به آن حضرت ذکری به میان آمده است، آنجا که می فرماید: «الم یجدک یتیماً فاوی و وجدک ضالاً فهدی و وجدک عائلاً فاغنی» (2) گاه اخلاق او مورد ستایش قرار گرفته و مدارای وی با مردم و ملایمت او ناشی از رحمت الهی دانسته شده که «فبما رحمه من الله لنت لهم» (3). وجود او مانع نزول عذاب الهی بر ملت و قومش که «ما کان الله لیعذبهم و انت فیهم…» (4) و سیره اش متبع و حکمش اختیار از کف مؤمنان ربوده است که «ما کان لمؤمن و لا مؤمنه اذا قضی الله و رسوله امراً ان یکون لهم الخیره من امرهم…» (5) و اطاعت از او مطلق و همراه با اطاعت الهی آمده است که «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم…» (6) و گاه از یاری ملائکه نسبت به او و یارانش سخن رفته است و سرانجام او که در توصیف امام صادق(ع) تمام سلوک و رفتارش قرآن مجسم است به عنوان اسوه و الگوی حسنه معرفی گشته است که «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الاخر» (7).
آری او که کلامش نور و امرش موجب رشد و سفارشش تقوا و رفتارش الگوست، دارای خلقی است بی نظیر و ستودنی که «… انک لعلی خلق عظیم» (8) و هدف رسالتش کامل ساختن مکارم اخلاق و تمام کردن و به نتیجه رسانیدن تلاش دیگر پیامبران است که «انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»؛ با زبانها از وصف او الکن و قلمها از بیان فضل او ناتوانند چرا که خداوند در وصف او فرمود: «لولاک لما خلقت الافلاک».
پس جا دارد قرآن کریم او را به عنوان اسوه و الگوی بی نظیر معرفی نماید؛ الگویی نیکو و حسنه زیرا از سویی وظیفه ی پیامبر اعظم تبلیغ دین و پیامهای الهی و رسانیدن آن به بندگان و بیرون آوردن آنان از ظلمات گمراهی و جهالت به سوی نور و هدایت است که «ما علی الرسول الا البلاغ» (9) و از سوی دیگر حیات فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی یک مبلغ باید به گونه ای باشد که مردم را به سوی گفته های وی و به سمت و سوی حقیقت رهنمون گردد و پیامبر اکرم چنین است. او که با ارائه الگویی کامل از انسانی الهی و به خدا پیوسته، با زندگی شخصی و عمل و رفتار خود بهترین و بی نظیرترین مبلغ و دعوتگر آیین خود گردید و آن گاه که با تعالیم عالیه و الهی خویش از افرادی که جز خونریزی، غارت، قتل و تجاوز چیزی نمی فهمیدند و از تمدن و حکومت دارای و فرهنگ اصیل هیچ آگاهی نداشتند، انسانهایی ایثارگر، رئوف، فداکار، با فرهنگ و متمدن ساخت.

ادامه »

در بخشی از کتاب می‌خوانیم:

اینکه انسان بداند به چه علّت خلق شده و خود را از این سردرگمی و بلاتکلیفی نجات بدهد و به خدا نزدیکتر شود چه ثمری دارد؟

اگر آدم بداند برای چه خلق شده، حتماً سعادتمند خواهد شد. قرآن می‌فرماید: ما جنّ و انس را برای بندگی کردن خلق کرده‌ایم. در آیه دو انحصار وجود دارد. انحصار اوّل این است که در عبادت فقط خدا را عبادت کنید و انحصار دوم این است که هیچ کاری جز بندگی نکنید.

اوّلاً، فقط خدا را بندگی کنید و ثانیاً، جز بندگی کاری نکنید و فقط بندگی کنید؛ بنابراین ما هر کار دیگری کنیم خلاف هدف خلقت است. امّا مقصود این سخن آن نیست که نخورید و نیاشامید و نخوابید و همه‌اش نماز بخوانید. بلکه مقصود این است که همه‌ی کارهایتان رنگ عبودیت بگیرد و برای خدا باشد و قصد قربت داشته باشید. اگر این را بفهمیم و آن‌طور که باید عمل کنیم، خلقت ما به هدف خودش رسیده است.

چرا عدّهای از انسانها در آفریقا و بعضی از کشورهای جهان از گرسنگی میمیرند. مگر خدا رزق آنها را نیز مقدّر نفرموده است. مگر قرار نیست که روزی انسان به سمتش بیاید و او برای کسب رزق حرص نورزد؟

مرگ هر کس به شکل خاصّی است. کسانی از راه مرض قلبی و سکته جان می‌سپارند و کسانی از طریق سرطان و کسانی گرفتار سیل و رانش زمین می‌شوند و کسانی زلزله و کسانی به یک جنگ گرفتار می‌شوند. در تمام این مرگ‌ها سنّ شخص ممکن است کم باشد یا زیاد و ممکن است کسانی از گرسنگی از دنیا بروند. این یک مسأله. مسأله‌ی دوم اینکه شخص باید برای رزق و روزی خود تلاش کند. اگر تلاش لازم را نکند، مسؤول عواقب آن خواهد بود و از نظر دنیا گرفتاری خواهد یافت.

تقریظ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بر کتاب «ره‌نمای طریق» آیت‌الله محمدعلی جاودان منتشر شد.

رهبر انقلاب اسلامی در ابتدای این کتاب که حاوی پاسخ‌های مکتوب و عالمانه‌ی آیت‌الله جاودان به پرسش‌های مردم و به‌ویژه جوانان در مسائل مبتلابه آنان در حوزه‌های گوناگون اخلاقی و اعتقادی و معنوی است، مرقوم فرمودند: «بخش عمده‌ای از کتاب مطالعه شد، مطالب سودمند بسیاری در آن هست که برای جوانان دانستن آن لازم یا راه‌گشا است. خداوند به همه‌ی آن‌ها توفیق دهد و مؤلف محترم را محفوظ بدارد بمنّه و کرمه. مرداد ۹۷»

کتاب «ره‌نمای طریق» مشتمل بر ۵۸۰ سؤال پرسیده‌شده در موضوعات گوناگون از آیت‌الله جاودان و پاسخ‌های ایشان به این سؤالات است. این کتاب در سال ۱۳۹۴ از سوی مؤسسه‌ی «ایمان ماندگار» تهیه و منتشر شده است. سؤالات این مجموعه، همان سؤالاتی است که مردم و به‌خصوص جوانان از طریق پایگاه اینترنتی آیت‌الله جاودان از ایشان پرسیده‌اند و ایشان به آن‌ها پاسخ داده است. جمعی از محققین و شاگردان استاد، از میان انبوه سؤالات پرسیده‌شده طی پنج سال، سؤالاتی را انتخاب، تصحیح و تحقیق نموده و پس از دسته‌بندی در قالب این کتاب عرضه نموده‌اند.

«ره‌نمای طریق» شامل ۱۳ بخش است. بخش اول به زندگی‌نامه‌ی آیت‌الله جاودان اختصاص دارد و عناوین ۱۲ بخش بعدی عبارت است از: پرسش‌های اخلاقی، پرسش‌های عبادی، مشاوره‌های تحصیلی، مشاوره‌های مطالعه، پرسش‌های اعتقادی، پرسش‌های قرآنی، پرسش‌های تاریخی، پرسش‌های مربوط به ازدواج، پرسش‌های مربوط به مسائل خانواده، پرسش‌های روایی، پرسش‌های مربوط به مسائل فرهنگی، و در آخر هم «توصیه‌ها».

از جمله ویژگی‌های این کتاب، می‌توان به مواردی همچون «پاسخ‌گویی به پرسش‌های جوانان درباره‌ی خلأهای موجود در دنیای امروز»، «ارائه‌ی سبک زندگی متناسب با نیازهای اجتماعی»، «ارائه‌ی پاسخ‌های کوتاه، مفید و کاربردی به سؤالات»، «پاسخ‌گویی به سؤالات پس از مطالعه و تحقیق پیرامون هر سؤال» و «تطبیق جواب‌ها با آیات و احادیث و دیگر ارجاعات لازم از سوی محققین و شاگردان استاد جاودان» اشاره کرد.

اطلاع‌نگاشت
در پی دیدار جمعی از تهیه‌کنندگان، کارگردانان و بازیگران سیما با رهبر انقلاب اسلامی -که پنجشنبه‌ ۲۴ آبان‌ماه ۱۳۹۷ برگزار شد- حضرت امام خامنه‌ای ^{مدظله العالي} فردای آن روز نکاتی را که به دلیل کمبود وقت نتوانسته بودند با این جمع در میان بگذارند، یادداشت کرده و برای آنان ارسال کردند. در اطلاع‌نگاشت «هنر میدان‌دار جنگ نرم»، دست‌نوشته‌ی رهبر انقلاب که حاوی نکات مهمی درباره‌ی وظایف جامعه‌ی هنری در قبال جنگ نرم همه‌جانبه‌ی دشمن علیه کشورمان است، مرور می‌ شود.

دست خط امام خامنه اي ^{مدظله العالي}

شاید جالب باشد که بدانیم ایده‌ی نام‌گذاری هفته‌ای به‌نام «وحدت»، مربوط به دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیست. این نام‌گذاری پیش از انقلاب نیز در سیستان و بلوچستان اجرا شده است؛ زمانی‌که حضرت امام خامنه‌ای ^{مدظله العالي} در ایرانشهر روزگار تبعید خود را سپری می‌کردند. روایت این نام‌گذاری را از سخنان رهبر انقلاب اسلامی بخوانیم:

شکل‌گیری اولین هفته وحدت در دوران تبعید

یکی از ابزارهای همیشه مورد استفاده‌ی دشمنان ملتهای مسلمان برای اختلاف، مسئله‌ی اختلافات مذهبی، شیعه و سنی و از این قبیل بوده. دعوا درست کنند، اختلاف ایجاد کنند، برادران را به جان هم بیندازند، اختلافات را بزرگ کنند، برجسته کنند، موارد اشتراک و اتحاد را ضعیف کنند، کمرنگ کنند، یک چیز کوچک را بزرگ کنند، برجسته کنند؛ این همه نقاط اشتراک را که بین برادران سنی و شیعه هست، کوچک کنند، ضعیف کنند؛ این کاری است که دائم انجام گرفته است، الان هم دارد انجام میگیرد.
جمهوری اسلامی از اولین روز در مقابل این توطئه ایستاده است؛ علت هم این است که ما ملاحظه‌ی کسی را نمیکنیم؛ این عقیده‌ی ماست. قبل از اینکه نظام اسلامی تشکیل بشود، برادران ما، بزرگان نهضت، بزرگان مبارزه‌ی انقلابی در آن روز - که هنوز خبری از حکومت اسلامی و جمهوری اسلامی نبود - در جهت وحدت شیعه و سنی تلاش میکردند. من خودم در بلوچستان تبعید بودم. از آن زمان تا حالا با علمای سنی حنفی شهرهای بلوچستان - ایرانشهر و چابهار و سراوان و زاهدان - با آنهائی که بحمدالله زنده هستند، رفیقیم، نزدیکیم، صمیمی هستیم. من آنجا تبعیدی بودم، دستگاه‌ها نمیخواستند بگذارند تلاشی از سوی ما انجام بگیرد؛ اما در عین حال ما گفتیم بیائید کاری کنیم که یک نشانه‌ای از اتحاد شیعه و سنی را در این شهر نشان بدهیم؛ که این مسئله‌ی هفته‌ی وحدت - ولادت نبی اکرم در دوازدهم ربیع‌الاول به روایت اهل سنت، و در هفدهم ربیع‌الاول به روایت شیعه - آن روز به ذهن ما رسید و در ایرانشهر آن را عمل کردیم؛ یعنی از دوازدهم تا هفدهم جشن گرفتیم. این یک فکر عمیقی بوده است، مال امروز و دیروز نیست. ۱۳۹۰/۰۷/۲۵

فکر وحدت اسلامی یک فکر زودگذر نیست

فکر وحدت اسلامی یک فکر زودگذرِ تازه‌پا نیست، بلکه از اعماق دل ما می‌جوشد. سنّی برای خود سنّی است، شیعه هم برای خود شیعه است، هرکدام عقاید و مناسکی دارند و هیچ کدام دیگری را مجبور نمی‌کند که مثل من وضو بگیر یا اعمال دیگر را مثل من انجام بده. حقیقت این است که هر دو به خدای واحد، قبله‌ی واحد، پیامبر واحد، اهداف و ارزشهای واحد و به اسلام واحد معتقدند. چرا اینها را فراموش کنیم؟! من در همان روزهایی که تبعید بودم - آقای مولوی قمرالدّینی این‌جاست - پیغام دادم، خودم به مسجد ایشان رفتم و گفتم بیایید این یک هفته میان هفده ربیع - که ما شیعه‌ها هفده ربیع را روز ولادت پیغمبر می‌دانیم و جشن می‌گیریم - و دوازده ربیع را - که شما سنّیها روز ولادت پیامبر می‌دانید - جشن بگیریم. ما بگیریم، شما هم بگیرید. ایشان هم قبول کرد. اتّفاقاً در همان روزهای اوّل و دوم در ایرانشهر سیل آمد و بساط همه چیز را به هم زد و ما در کار امداد مردم افتادیم و نتوانستیم کاری انجام دهیم. به این چیزها توجّه داشته باشید. خوب؛ طبیعی است که هر کسی برای عقاید خود احترام و ارزش قائل است. اما اگر زید به عقیده‌ی خود احترام می‌گذارد، مگر مستلزم این است که به عقیده‌ی عمرو اهانت کند؟! یا اگر عمرو به عقیده‌ی خود احترام می‌گذارد، مگر مستلزم این است که به زید اهانت کند؟! چرا؟! دشمن همین را می‌خواهد و این آتش عجیبی است اگر مشتعل شود.
الان شما ببینید در همین همسایگی این مرز ما، دستهایی اختلاف و تفرقه بین شیعه و سنّی را تحریک می‌کنند. سرِ همین اختلافات، همدیگر را کافر و فاسق و فلان می‌دانند و می‌کشند. این است که من تأکید می‌کنم و این نکته‌ی اساسی است. بله؛ از دوستان و علمای عزیز خیلی متشکّرم که تلاش کردید؛ اما این تلاش را تعمیق کنید و به دوستیها عمق ببخشید؛ هرکدام هم در مذهب خود پایدار و ثابت قدم بمانید. بحث علمی و فکری و غیره هم به جای خود محفوظ، خیلی خوب است و مانعی هم ندارد. اما مراقب اختلاف باشید؛ مراقب مردم باشید؛ مراقب دست دشمن باشید. ۱۳۸۱/۱۲/۰۲

 علما به ندای وحدت پاسخ مثبت دادند

اوّلِ انقلاب هم اوّلین نقطه‌ای که امام، هیأت اعزام کردند، گمان می‌کنم بلوچستان بود. بنده را خواستند، یک حکم هم نوشتند که در رادیو خوانده شد. من با جماعتی راه افتادم و به بلوچستان رفتم. مرحوم مولوی عبدالعزیز ساداتی ملازهی آن موقع حیات داشتند؛ رفتیم ایشان را در سراوان دیدیم.
غرض؛ دوستان فراوانی از مجموعه‌ی علمای منطقه بودند که به ندای وحدت پاسخ مثبت دادند. بالاتر از این بگویم؛ در دلِ خودشان حقیقتاً این ندا وجود داشت. جامعه‌ی ایرانی و اسلامی از این وحدت سود برد. اوایل انقلاب با ایجاد درگیری و با استفاده از بعضی آدمهای ناباب توانستند در ایرانشهر و جاهای دیگر کارهایی بکنند؛ لیکن به جایی نرسید و اختلاف مورد نظر آنها بحمداللَّه به وجود نیامد…
من خودم همان سفری که آمدم، در ایرانشهر همه‌ی رؤسای طوایف را جمع کردم و در جلسه‌ای با آنها صحبت کردم و گفتم نظامِ جمهوری اسلامی بنا دارد که در سرتاسر کشور عدالت واقعی را اجرا کند؛ لذا ظلم و تعرّض و تبعیض را بین استانها و طوایف کشور هیچ تحمّل نمی‌کند و شما به این امر کمک کنید. به آنها گفتم که این نظام از نظام قبل به مراتب نیرومندتر است؛ چون آن نظام به دستگاههای امنیتی و اطّلاعاتی و سلاحِ خودش متّکی بود؛ اما این نظام به عواطف و دلها و علایق مردم متّکی است. ۱۳۷۹/۰۸/۱۶

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای: «مسلمانها باید با هر عامل مخالفِ وحدت و ضدّ وحدت مقابله بکنند؛ این یک تکلیف بزرگ برای همه‌ی ما است؛ هم شیعه هم سنّی باید این را قبول کنند.» ۱۳۹۲/۱۰/۲۹

حضرت امام خامنه‌ای ^{مدظله العالي} :«جنگ نرم همه‌جانبه‌ی دشمن، امروز قابل انکار نیست. برخی بی‌تفاوت از برابر این حادثه‌ی ملّی میگذرند، برخی هم با دشمن همراهی و به او کمک میکنند؛ آنها مسئولیّت‌ناپذیر و اینها دشمن‌شیفته‌اند. در مقایسه با نیروهای مسلّح در جنگ سخت، میتوان گناه این دو دسته را تشخیص داد.» ۹۷/۰۸/۲۵