سیمای حوزه

خانواده یکی از مهمترین نهادهای جامعه بشری است که زیربنایی‌ترین و اولین نهاد اجتماع به شمار می‌آید. تأثیر خانواده بر رشد، تکامل، تعادل و شکوفایی فرد فرد بشر و جامعه انسانی به اندازه‌ای است که هیچ صاحب بینشی نمی‌توان آن را رد کند. خانواده تأثیر عمیقی بر زندگی فردی و اجتماعی افراد دارد، به همین سبب همه فرستادگان الهی (علیه السلام) به آن توجه ویژه‌ای داشته اند. دین اسلام به عنوان آخرین دین آسمانی، بخش قابل توجهی از قوانین و احکام خود را به خانواده اختصاص داده است. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و اولیای دین (علیه السلام)، از جمله‌امام رضا (علیه السلام) توجه ویژه‌ای به مسائل خانواده داشته و مطالب ارزنده‌ای درباره روابط خانوادگی بیان داشته اند.

1) اهداف و کارکردهای خانواده

یک) تأمین آرامش روانی همسران

امام رضا (علیه السلام) فرمود: همانا خداوند، شب را برای آرامش قرار داد و زنان را برای آرامش بخشی آفرید. (1)

دو) ارضای نیازهای عاطفی

ابوالقاسم فارسی می‌گوید از‌امام رضا (علیه السلام) معنای آیه «فَإِمسَاکٌ بِمَعرُوفٍ» (2) را پرسیدم. حضرت (علیه السلام) در پاسخ فرمود: نگه داری زنان با شیوه‌ی انسانی، یعنی آزاری به او نرساند و هزینه زندگی او را بدون چشم داشتی تأمین کند. (3) امام رضا (علیه السلام) فرمود: نیکی کردن به خویشاوند و نزدیک ساختن افراد دور به یکدیگر و الفت بخشیدن میان دل ها [از آثار ازدواج است]. (4)

سه) ارضای نیازهای جنسی

حسن بن جهم می‌گوید خدمت‌امام رضا (علیه السلام) رفتم. دیدم حضرت خضاب سیاه بسته است. عرض کردم: محاسن خود را سیاه کرده‌اید؟ حضرت (علیه السلام) فرمود: خضاب عفت زن ها را زیاد می‌کند، اگر مردها خضاب می‌کردند و خویش را آماده می‌کردند، زنان از مسیر عفاف بیرون نمی‌شدند. (5)

چهار) تداوم نسل و مشروعیت بخشی به فرزندان

بکربن صالح گوید: برای حضرت رضا (علیه السلام) نوشتم: پنج سال است که از بچه دار شدن خودداری کرده‌ام؛ چرا که همسرم فرزند نمی‌خواهد و می‌گوید به خاطر نداری‌تربیت فرزند مشکل است.‌امام (علیه السلام) در جواب نوشت: بچه دار شو که خداوند روزیش دهد. (6)

امام رضا (علیه السلام) به نقل از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: با زن سیاه زایا ازدواج کن و با زن زیبای نازا ازدواج نکن؛ زیرا در روز قیامت، من به شما بر دیگر‌امت ها مباهات می‌کنم. آیا نمی‌دانی که فرزندان در زیر عرش برای پدران شان طلب آمرزش می‌کنند، و ابراهیم (علیه السلام) آنها را حضانت می‌کند و ساره در کوهی از مشک و عنبر و زعفران پرورش شان می‌دهد!؟ (7) امام رضا (علیه السلام) فرمود: زنا به علت مفاسدی که در بردارد حرام شده است؛ مانند قتل نفس، مخدوش شدن اصل و نسب،‌ترک‌تربیت کودکان، تباه شدن موضوع ارث و میراث و‌امثال این مفاسد. (8)

پنج) گسترش فرهنگ دینی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هرگاه فرزندی به دنیا آمد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او، اقامه بخوان. (9) امام رضا (علیه السلام) فرمود: اگر توانستی دهان بچه را با آب فرات یا عسل بگشا. (10) امام رضا (علیه السلام) فرمود: برای خانه‌های خود، بهره‌ای از قرآن کریم قرار دهید؛ زیرا در خانه‌ای که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنانش فراهم آید و خیرش فراوان شود و اهل خانه در برکت و فزونی باشند. (11)

شش) پیشگیری از انحرافات اجتماعی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: فرشته وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود آمد و گفت:‌ای محمد! پروردگارت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: دوشیزگان، همچون میوه‌های درخت هستند. پس چون برسد، راهی جز چیدن ندارد، وگرنه، بر اثر آفتاب و باد، خراب می‌شود. دوشیزگان نیز هرگاه به مرحله ی زنان برسند، راهی جز شوهر دادن ندارند، وگرنه، از گمراهی و فساد، ایمن نخواهند بود. (12)

2) راهکارهای رشد و کارایی خانواده

یک) ایمان به خدا

امام رضا (علیه السلام) فرمود: اقرار و ایمان به خدا و به پیامبر خدا و به حجّت خدا و هر چه از نزد خدای بزرگ آمده است. (13)

الف) توکّل

از‌امام رضا (علیه السلام) درباره حد توکّل سؤال شد:‌امام (علیه السلام) فرمودند: حد توکّل آن است که با وجود خدا از احدی غیر از او هراسی به دل راه ندهی. (14) امام رضا (علیه السلام) فرمود: هر کس دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، باید بر خدا توکّل کند. (15)

ب) سطوح اعتماد به خدا

مردی از‌امام رضا (علیه السلام) معنای آیه «وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ؛ (16) هر که بر خدا توکل کند، همو برایش بس است» را جویا شد. حضرت (علیه السلام) فرمود: توکّل درجاتی دارد یکی آنکه در هر کاری که با تو کرده به او اعتماد داشته باشی، به همه راضی باشی و بدانی که در هیچ خیری و هیچ رأیی در حق تو کوتاهی نکرده و اختیار به دست اوست. پس به او توکل کنی و کارها را به او واگذار کنی. دیگر ایمان به غیب‌های اوست که تو از آن ها بی خبری. باید علمش را به او و‌امنایش واگذاری و درباره‌ی آن غیب ها و غیر آن به او اعتماد کنی. (17) از دیدگاه هشتمین پیشوای شیعیان (علیه السلام)، توکل از ارکان ایمان است و ایمان خود دارای چهار رکن است: توکّل بر خدا، رضا به قضای الهی، تسلیم در برابر فرمان او و واگذار کردن کارها به او. (18)

دو) اخلاق نیکو

امام رضا (علیه السلام) فرمود: چرا که اگر او اهل نیکی نیست تو خود اهل آن هستی. (19) امام رضا (علیه السلام) فرمود: نزدیک‌ترین شما به من در روز قیامت کسانی هستند که اخلاق نیکو داشته باشند و با خانواده خود بیشتر مهربانی کنند. (20) امام رضا (علیه السلام) به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جبرئیل از سوی پروردگار دو جهان بر من نازل شد و گفت:‌ای محمّد! بر تو باد به رعایت حسن خُلق که تمام خیر دنیا و آخرت در آن است و آگاه باشید که شبیه‌ترین شما به من خوش اخلاق‌ترین شماست. (21) امام رضا (علیه السلام) فرمود: هر کس خلقش نیکو باشد، خداوند پاداش روزه دار و نمازگزار را به او می‌دهد. (22) امام رضا (علیه السلام) فرمود: مؤمن، نرم خو و خوش اخلاق است. (23)

الف) مدارا

امام رضا (علیه السلام) فرمود: مؤمن، مؤمن نیست مگر اینکه در او سنّتی از نبی باشد. سنّت پیامبر مدارا کردن با مردم است. (24) حسین بن خالد از‌امام رضا (علیه السلام) درباره‌ی عقل سؤال کرد.‌امام (علیه السلام) این گونه پاسخ دادند: عقل یعنی نرم خویی با دشمنان و مدارا با دوستان. (25) ابوجعفر بصری نقل می‌کند که روزی با یونس بن عبدالرحمان به محضر‌امام رضا (علیه السلام) وارد شدیم. در این لحظه مردی وارد شد و از رفتار زشت یکی از اصحاب گلایه کرد. حضرت این گونه به وی توصیه کردند: با آنها مدارا کن، زیرا باید متناسب با عقل انسان ها رفتار کنی. (26) امام رضا (علیه السلام) فرمود: رفق و خوش اخلاقی، سرزمین ها را آباد می‌سازد و روزی ها را افزایش می‌دهد. (27)

ب) آسان گیری

امام رضا (علیه السلام) فرمود: مؤمن، خوش اخلاق و آسان گیر است. در مقابل، کافر، بداخلاق و سخت گیر است. (28) حضرت رضا (علیه السلام) به نقل از مولا علی (علیه السلام) فرمود: بهترین زنان شما چند دسته اند؛ آن که آسان گیر است، آن که نرم خو است، آن که وقتی شوهرش از او خشمگین می‌شود، تا او را از خود راضی نکند، نخوابد، آنکه در نبود شوهرش، عفت و پاکدامنی خود را حفظ کند، چنین زنی، کارگزاری از کارگزاران خداست و کارگزار خدا، البته زیانکار نخواهد بود. (29) امام رضا (علیه السلام) فرمود: اگر فردی به تو بدی کرد و سپس از تو عذر خواست، عذرش را بپذیر و سخت نگیر. (30)

ج) مهرورزی

هیچ کس برای زن، همچون همسرش نمی‌شود. (31) امام رضا (علیه السلام) فرمود: اساس و ریشه خرد بعد از اعتقاد به خدا، دوستی با مردم، و نیکی کردن به هر انسان خوب یا بدی است. (32) امام رضا (علیه السلام) فرمود: محبّت و دوستی با مردم نصف عقل است. (33)

اول) هدیه دادن

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هدیه دادن کینه ها را از قلب ها می‌برد. (34)

دوم) آراستگی و زینت برای همسر

امام رضا (علیه السلام) فرمود: یکی از دلایل فاصله گرفتن زنان از پاکدامنی و عفت، بی توجهی مردان آنها به آراستگی خود و مرتب نکردن ظاهرشان است. (35) د) تبسّم ابراهیم بن عباس می‌گوید: هرگز‌امام رضا (علیه السلام) را ندیدم که تبسّم نداشته باشند. (36) امام رضا (علیه السلام) فرمود: هر مسلمانی که با مسلمانی دیدار کند و او را شاد سازد، خداوند وی را خوشحال و مسرور خواهد ساخت. (37)

سه) احترام متقابل

الف) تحقیر نکردن

اول) آزار کلامی امام رضا (علیه السلام) فرمود: یکی از بدترین بندگان خدا کسی است که به سبب بدزبانی و دشنام گویی اش، همنشینی با او ناخوشایند باشد. (38)

دوم) بی توجهی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هنگام ورود به همسر و فرزندانت سلام کن. (39)

سوم) نصیحت پیش روی دیگران

امام رضا (علیه السلام) فرمود: نصیحت زبر و درشت است. (40)

ب) تمسخر و عیب جویی نکردن

امام رضا (علیه السلام) فرمود: کسی که مؤمنی را به چیزی و گناهی سرزنش کند، نمی‌میرد تا آن که آن کار زشت را به جای آورد. (41)

ج) پرخاشگری نکردن

امام رضا (علیه السلام) فرمود: مؤمن هرگاه غضب کند، غضبش او را از مدار حقّ خارج نمی‌سازد. (42) امام رضا (علیه السلام) فرمود: غضب، کلید هر بدی است. (43) امام رضا (علیه السلام) فرمود: خداوند به یکی از انبیایش وحی فرمود: هرگاه صبح شد نخستین چیزی که مشاهده کردی آن را بخور، دومین چیز را پنهان کن، سومین چیز را اقبال نما، چهارمین چیز تو را مأیوس نسازد و از پنجمین چیز فرار کن. صبح، آن پیامبر با کوه سیاه بزرگی روبرو شدند و متحیّر ایستادند.‌اما چون خداوند به خوردن آن‌امر کرده بود، برای خوردن آن پیش رفتند،‌اما هر چه نزدیک‌تر شدند، آن کوه کوچک شد تا اینکه آن را در حد لقمه‌ای یافتند و خوردند و آن را گواراترین غذا یافتند. آن کوه، غضب بود. هرگاه شخصی غضب کند خود را نمی‌بیند و قدر خود را نمی‌شناسد.‌اما هرگاه خویشتن را حفظ کند و قدر خویش را بشناسد، غضبش بازایستد تا اینکه در آخر، لقمه‌ای گوارا خواهد شد. (44) امام رضا (علیه السلام) فرمود: کسی که غضب و خشم خود را نگه دارد، خداوند عذابش را از او نگه خواهد داشت و کسی که خوش خلق باشد خداوند او را به درجه روزه دار شب زنده دار می‌رساند. (45)

چهار) صداقت امام رضا (علیه السلام) فرمود: به نماز و روزه ی بسیار آنان منگرید، به زیادی انجام حج و کارهای خیر و شب زنده داری آنان نگاه نکنید بلکه به راستگویی و‌امانتداری آنان بنگرید. (46) امام رضا (علیه السلام) فرمود: کسی که با مردم معامله کند و به آنها ستم نکند و با ایشان گفتگو و دروغ به آنها نگوید و با ایشان وعده کند و خلف آن نکند مروت او کامل و عدالت او ظاهر است. (47) امام رضا (علیه السلام) به نقل از پدر بزرگوار خود فرمود: تقوی و ورع و کوشش و ادای‌امانت و راستگویی و حسن جوار و همسایگی را از دست ندهید. (48)

پنج) گذشت و تغافل

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هرگاه دو گروه با یکدیگر نزاع کردند، نصرت خدا به کسی می‌رسد که با گذشت‌تر باشد. (49) امام رضا (علیه السلام) فرمود: بهترین بنده ی خدا کسی است که هرگاه احسان کند با خوش رویی باشد، هنگام خطا، استغفار کند، هرگاه به او هدیه داده شود شکرگزارد، هرگاه بلایی به او رسد، صبر کند و هرگاه غضبناک شود، گذشت پیشه کند. (50) امام رضا (علیه السلام) فرمود: بر شما باد رعایت مکارم الاخلاق؛ زیرا خداوند مرا بدین منظور مبعوث کرد. مکارم اخلاق این است: از کسانی که ظلم می‌کنند، بگذری. به کسانی که تو را محروم می‌کنند، عطا نمایی. به کسانی که با تو قطع رابطه می‌کند وصل کنی. کسی که به تو بازگشت نمی‌کند به سوی او بازگردی. (51) شخصی به نام صفوان اظهار می‌دارد که خدمت حضرت رضا (علیه السلام) شرفیاب شده و به ایشان عذر خویش را عرض کردم. از آن بزرگوار خواستم عذر مرا پذیرا شده برای من استغفار کنند.‌امام در پاسخ فرمودند: قبول کردم. نزد من بیا. (52) سپس‌امام (علیه السلام) درباره ی پدرش سؤال کردند و آنگاه که مطلع شدند پدرش از دنیا رفته است برای او استغفار کردند. حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) رویه ی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اجداد خویش (علیه السلام) را مدارا و گذشت دانستند و به این آیه اشاره فرمودند: پس به [برکت] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُرمهر] شدی، و اگر تندخو و سختدل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان درگذر و بر ایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد. (53)

شش) ارتباط مؤثر

الف) ارتباط کلامی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: کسی که سخنش نغز، شیرین و نیکو باشد، کسی که برای اطعام دیگران سفره بگستراند و کسی که در شب نماز گزارد، در حالی که دیگران در خوابند. (54)

اول) سلام

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هر کس مسلمان فقیری را ملاقات کند و برخلاف روشی که به انسان‌های ثروتمند سلام می‌کند، به او سلام کند، در روز قیامت، خداوند را در حالی ملاقات می‌کند که نسبت به او غضبناک و خشمگین است. (55)

دوم) سپاسگزاری

امام رضا (علیه السلام) فرمود: کسی که از احسان مردم تشکر نکند، شکر خدا را بجا نیاورده است. (56)

ب) ارتباط غیرکلامی

اول) گشاده رویی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هر مسلمانی دیدار کند و او را شاد سازد، خداوند وی را خوشحال و مسرور خواهد ساخت. (57) یکی از یاران‌امام رضا (علیه السلام) می‌گوید: هرگز‌امام رضا (علیه السلام) را ندیدم که تبسّم نداشته باشد. (58)

دوم) فروتنی

امام رضا (علیه السلام) فرمود: هنگامی که وارد منزلت می‌شوی، پس بر اهل آن سلام ده. (59)

پی‌نوشت‌ها: 1. مجلسی، بحارالانوار، ج100، ص278.

2. بقره/229.

3. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج21، ص513. 4

. مجلسی، بحارالانوار، ج100، ص264.

5. کلینی، الکافی، ج5، ص567؛ عطاردی، مسند‌امام رضا (علیه السلام)، ج2، ص370.

6. کلینی، الکافی، ج6، ص3، طبرسی، مکارم الاخلاق، ص224.

7. کلینی، الکافی، ج5، ص334؛ مجلسی، بحارالانوار، ج103، ص237.

8. صدوق، علل الشرائع، ج2، ص479.

9. فقه الرضا (علیه السلام)، ص239؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص20.

10. فقه الرضا (علیه السلام)، ص239؛ کلینی، الکافی، ج11، ص382؛ مجلسی، بحارالانوار، ج101، ص116.

11. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج6، ص200؛ مجلسی، بحارالانوار، ج89، ص200.

12. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص289؛ همو، علل الشرائع، ص578.

13. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص99.

14. حرّانی، تحف العقول، ص445؛ مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص338.

15. مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص138. 16. طلاق/3.

17. حرانی، تحف العقول، ص 443؛ مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص336.

18. حرانی، تحف العقول، ص 445؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص135 و ج75، ص338.

19. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص69؛ مجلسی، بحارالانوار، ج71، ص413؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج16، ص295.

20. صحیفة الامام الرضا (علیه السلام)، ص67؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص38؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص 153.

21. مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص387.

22. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص71؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص388.

23. مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص391؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص159.

24. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص256؛ کلینی، الکافی، ج2، ص241.

25. صدوق، الأمالی، ص283؛ طبرسی، مشکاة الانوار، ص249.

26. مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص68؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج12، ص215.

27. حرّانی، تحف العقول، ص 395.

28. مجلسی، بحارالانوار، ج47، ص44.

29. کلینی، الکافی، ج5، ص325؛ طوسی، الأمالی، ص370؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج20، ص29؛ مجلسی، بحارالانوار، ج100، ص231.

30. حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج8، ص553.

31. کلینی، الکافی، ج5، ص506؛ مجلسی، مرآة العقول، ج20، ص318.

32. صحیفة الامام الرضا (علیه السلام)، ص52.

33. کلینی، الکافی، ج2، ص643.

34. همان.

35. کلینی، الکافی، ج5، ص567؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 79.

36. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 184.

37. کلینی، الکافی، ج2، ص192. 38. همان، ج2، ص325.

39. فقه الرضا (علیه السلام)، ص401؛ مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص167.

40. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص290؛ همو، علل الشرائع، ج2، ص581؛ مجلسی، بحارالانوار، ج49، ص232.

41. کلینی، الکافی، ج2، ص 356.

42. حلّی، العدد القویة، ص292.

43. طبرسی، مشکاة الانوار، ص216.

44. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج1، ص275؛ صدوق، الخصال، ص267؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص 124.

45. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 71؛ مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص388.

46. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص 51.

47. صحیفة الامام الرضا (علیه السلام)، ص48؛ صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص30.

48. فقه الرضا (علیه السلام)، ص356؛ بحارالانوار، ج75، ص348.

49. کلینی، الکافی، ج2، ص 108؛ مفید، الأمالی، ص209؛ حرّانی، تحف العقول، ص446.

50. حرّانی، تحف العقول، ص445.

51. مفید، الأمالی، ص 477؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج11، ص 191.

52. عیاشی، تفسیرعیاشی، ج1، ص 203؛ بحرانی، تفسیر برهان، ج1، ص323؛ حویزی، نورالثقلین، ج1، ص 404.

53. آل عمران/159.

54. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص65؛ مجلسی، بحارالانوار، ج71، ص383.

55. صدوق، الأمالی، ص442؛ مجلسی، بحارالانوار، ج69، ص38؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص64.

56. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص24؛ حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج16، ص313.

57. کلینی، الکافی، ج2، ص 192.

58. صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص184.

59. فقه الرضا (علیه السلام)، ص401.

منبع مقاله : فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (8)، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.